ویژگی های فنی و هنری فرش کاشان

مواد اولیه و مصالح فرش

مواد اولیه یا خوراک فرش شامل الیاف پشم،پنبه و ابریشم است که به یکی از سه صورت تار (چله)،پود و خامه، در قالی بافی به کار می رود. خواص و نوع الیاف در چگونگی رنگ آمیزی و نیز کاربرد آن در هنر بافت فرش، تاثیری مستقیم و اساسی دارد. البته در هر یک از انواع الیاف،با توجه به شرایط اقلیمی و … تفاوت هایی نیز به چشم می خورد.

مواد اولیۀ قالی کاشان
برای تولید فرش در کاشان از پشم، کرک،پنبه و ابریشم استفاده می شود که به هریک می پردازیم.

۱٫پشم
پشم از الیاف طبیعی است که از پروتئینی مخصوص به نام کراتین تشکیل شده است. این ماده معمولاً غیر از پشم خام،از چربی،مواد معدنی،عرق خشک شده و نیز سایر مواد (ضایعات و کثافات) تشکیل می شود. البته کثافات و عرق خشکشده بر اثر شستشو،از الیاف طبیعی پشم جدا می شوند.

پشم بدن گوسفند زنده را «پشم چیده» و پشم بدن گوسفند ذبح شده را «پشم دباغی» نام نهاده اند. همچنین در «پشم چیده» ، چین اول ظریف تر و دارای نوک اصلی لیف است که در چین های بعدی وجود ندارد (فانی،۱۳۷۲ ،۲۶۷-۲۶۹). مرغوب بودن پشم براساس سن گوسفند،درازی الیاف،ظرافت و میزان مجعد بودن ان تعیین و درجه بندی می شود. پشم گوسفند نر محکم تر از جنس ماده است و هرچه گوسفند سالمندتر باشد،پشم ان ظرافت کمتری دارد و به همین علت پشم بره از همه ظریف تر است. به طور کلی پشم مناطق پست و مرطوب،ضخیم و بلند و صاف و پشم گوسفندانمناطق مرتفع کوهستانی ظریف است. نژاد ماکویی ومغانی در ماکو و دشت مغان، افشاری و کبود شیرازی در فارس و نیز قره گل و کردی در کردستان را بهترین نژاد گوسفند در ایران می دانند.پشم گوسفندان گیلان و مازندران برای قالی بافی خوب نیست. پشم تبریز تا اندازه ای خشن و زبر است و پشم نایین نیز نازکتر نرمتر از نقاط دیگر است (اذر پاد ۳۷،۳۸،۱۳۷۲ )تجربه نشان داده است بهترین نوع پشم در قسمت شانه و پهلو روییده می شود طبق نظر کارشناسان پشم وقالی پشم تولید داخلی مناسبترین پشم برای بافت قالی است زیرا جعد پشم های ایرانی کشش و ارتجاع خاصی به خامه فرش می دهد که بلافاصله پس از فشردن به حالت اولیه باز میگردد در حالی که در پشم استرالیا و زلاند نو چنین حالتی وجود ندارد(هادیزاده ،۱۳۶۹ ، ۴۵).
حدود۲۰درصد از پشم فرش های منطقه کاشان که از گوسفند چیده می شود در حال حاضر مرغوبیت بالایی ندارد از این رو بیشتر در بافت فرش های درشت بافت به ویژه در منطقه جوشقان قالی استفاده می شود و برای بافت فرش های ظریف نیز از پشم مرغوب مناطق دیگر بهره می برد.

بررسی مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران نشان می دهد که در سال ۱۳۴۴، نیمی از پشمی که در کاشان مصرف می شود،از خراسان و بقیه از کرمانشاه، راهدان و اصفهان وارد می شود. همچنین یک دهم خامه هایی که در فرش کاشان مصرف می گردد،خامه هایی است که پس از حلاجی (ماشینی)،پشم آن با دست ریسیده می شود. پشک خامه دست ریس معمولاً از پشم پاییزه است. یک پنجم خامه ماشینی در کاشان ریسیده می شود و بقیه نیز از شهرهای یزد،تبریز،مشهد و قزوین وارد می گردد (توفیق و پرهام ،۱۳۴۴ ،۲۷ و ۳۰).
کرک
پشم یا پرز بسیار نرم و لطیفی اشت که از بن موهای بز (نزدیک پوست حیوان) می روید و آن را می چینند. شتر نیز کرک دارد (دانشگر، ۱۳۷۲ ،۴۴۳). به عبارت دیگر،پشم نرم و پرز مانندی است که برخلاف پشم معمول، کلفت و مجعد نیست.کرک ایران بیشتر از گردن و زیر شکم بز به دست می آید و صاف و ظریف و به رنگ های سفید،نارنجی،زرد و قهوه ای است. کانون های مهم کرک ایران، کرمان و پس از آن خراسان است. به پشم گوسفندان موینوس نیز که بسیار نرم است ، کرک می گویند. پشم نرم را بیشتر برای بافت قالی های ظریف (۵۰ تا ۶۰ رج در گره) به کار می برند (آذرپاد،۱۳۷۲ ،۳۸ و۳۹). گفتنی است اصطلاح کرک از موی بز کشمیر برگرفته شده است.
در سال های اخیر پس از پیروزی انقلاب اسلامی برای ارتقاء کیفیت فرش ، مصرف کرک در قالی بافی مورد توجه واقع شده و در سال ۱۳۵۸ کارخانه کرک کاشان با اهداف:
الف)استاندارد کردن نخ قالی بافی ب)استاندارد کردن رنگ خامه ، فعالیت خود را شروع نموده است.
نخ در این کارخانه با استاندارد نمره ۲۰ متر یک (۲۰ متر نخ یک گرم وزن داشته باشد) تولید می شود. سفارش کاشان نه ۶/۲۰ (بیست شش لا) و سفارش قم نخ ۴/۲۰ (بیست چهار لا) است و سفارش هر شهر براساس نوع بافت فرش تفاوت می کند.نخ کرک بیشتر در بافت قالیچه و فرش های ریزبافت و ظریف و گران قیمت،مصرف می گردد(هادیزاده،۱۳۶۸ ، ۳۸-۳۹). این کارخانه همچنین با ماشین آلات صنعتی خاص، نخ کرک را به شیوه ای یکنواخت و با ثبات رنگ آمیزی می نماید. قبل از آن کرک از تهران تهیه می گردید.

۲٫ابریشم
ابریشک لیفی است پروتئینی که بر اثر انجماد موادی که کرم ابریشم ترشح می کند، به دست می آید.این الیاف، قدرت جذب آب به اندازه یک سوم وزن خود را داراست و مقاومت آن در برابر حرارت بیشتر از پشم بوده و در حرارت ۱۴۰ درجه مدت زیادی مقاومت می کند (فانی،۱۳۷۲ ،۲۶۸).این تارهای پروتئینی که از پیله کرم ابریشم حاصل می شود، پس از طی مراحل لازم به صورت ابریشم طبیعی برای نخ پرز و یا تار فرش های ریزبافت یا نقش ها و گل های ابریشمی قالی استفاده می شود.ابریشم از دیرباز در استان های گیلان، خراسان و کاشان به دست می آید.البته به دلیل مشکلات تهیه و رنگ آمیزی به راحتی در دسترس نبوده و بافتن آن نیز مشکل تر از بافندگی پشم است به همین سبب،تنها قالی های نفیس را با آن می بافند که هم اکنون بیشتر در روستاهای قالهر، رهق،حسنارود، ابوزید آباد و راوند کاشان بافته می شود (هادیزاده،۱۳۶۹ ،۶۰).
در گذشته مقداری ابریشم خام از گیلان نیز وارد کاشان می شد و پس از شستشو با قلیا و ریسیدن،رنگرزی شده و مورد استفاده قرار می گرفت.
گلابتون
رشته ای ویژه از ابریشم است با پوشش نازکی از نقره یا نقره آمیخته با طلا که در زری بافی به کار برده می شود و در بافت فرشینه ها آن را به دور پود گره می زنند. میزان طلای گلابتون دو تا سه درصد است. در دوره صفویه از این روش در فرش زربفت کاشان استفاده می شد و در دوره قاجار هم به ندرت مورد توجه قرار می گرفت.

۳٫پنبه
تارهای سلولزی گیاهی از تیره «پنیرکیان» است این تارها از بوته پنبه گرفته می شود ودرازای آن در گونه بومی به ۲۲ و در گونه موی به ۴۲ میلیمتر و بیشتر نیز می رسد. پنبه مانند پشم بر اثر سایش پا و همچنین رطوبت و تاثبر هوا دوام خود را از دست می دهد،ولی کشش آن از پشم کمتر است و به همین دلیل برای تار و پود، بهتر از پشم است؛(آذرپاد،۱۳۷۲، ۴۲). چرا که با همه دقتی که در بستن چله ها بر دار به کار میرود، باز قابلیت انعطاف پشم موجب می گردد نیروی کشش تارهای پشمی روی دستگاه یکسان نباشد. در نتیجه قالی پس از پیاده شدن از دستگاه، حالت کشیدگی خود را از دست داده و جمع می شود. عیب دیگر قالی هایی که تار و پود پشمی دارند، نرمی و لغزندگی آن است؛ به گونه ای که روی کف اتاق سکون نداشته و جمع می شوند(هادیزاده،۱۳۶۹ ،۵۸).
کشت پنبه در کاشان با توجه به آب و جنس خاک منطقه، ازلحاظ کّمی و کیفی در سطح استان اصفهان در مرتبه اول قرار دارد و ۵۰ درصد از محصول پنبه استان از این منطقه برداشت می شود.سالانه حدود ۲ هزار هکتار زمین،زیر کشت پنبه بومی و ورامینی می رود و به طور متوسط ۵ هزار تن پنبه و ش محصول آن است که به علت وجود کارخانه های ریسندگی و تار و پود و به دلیل مصرف زیاده ، در حد تکافو نیست و کمبود آن از گرگان و خارج از کشور خریداری می شود (هادیزاده،۱۳۶۹ ، ۵۸ به نقل از آمار اداره کشاوزی شهرستان کاشان). منطقه نصرآباد کاشان بیشترین کشت پنبه را داراست.

یک-پود زیر
بعد از بافتن هر رج ، ابتدا از پود زیر که ضخیم تر از پود رو می باشد استقامت می شود. پود زیر از ۶ تا ۲۴ لا دارد که ۲۴ لایی را در قالی های ۱۵ تا ۲۰ رجی جوشقانی مصرف می کنند و حداکثر پود زیر در قالی های درشت باف کاشانی ۱۸ لاست. هرچه قالی ریزتر و ظریف تر باشد پود زیر لای کمتری دارد، برای پود زیر از دو نوع نخ کاشانی(شهری) و اصفهانی استفاده می شود. نخ اصفهانی کلفت تر است.

دو.پود رو
پود رو ۳ تا ۴ لا دارد که معمولاً از نخ نمره ۲۰ است و در دو نوع شهری و اصفهانی است. در کاشان هر دو پود پنبه ای زیر و رو ، به رنگ سورمه ای رنگ امیزی می شود.

طراحی و نقاشی
در فرشبافی، طراحی مجموعه عملیاتی است که برای پیش بینی بافت فرش صورت می گیرد. این عملیات شامل تعیین: نقشه ، رنگ آمیزی،اندازه،چگونگی و کیفیت بافت متن و حاشیه، نوع مواد اولیه و سایر مشخصات فرش است. اما مهم ترین عامل در طراحی فرش های مرغوب، تهیه «نقشه» آن است.«طراح فرش» همه عملیاتی را که به منظور بافت یک قطعه فرش انجام می گیرد،پیش بینی کرده و نتیجه کار خود را به صورت قالی ترسیمی یا به بیانی بهتر در قالب «نقشه»، در اختیار بافنده و تهیه کننده فرش قرار می دهد.

۱٫طراحی قالی در کاشان

در کاشان و جوشقان قالی از قدیم هر دو نوع طرح هندسی و گردان در قالی بافی استفاده می شده،اما امروزه عمدتاً در قالی جوشقان و اطراف ان از طرح هندسی و در قالی کاشان و روستاها و بخش های نزدیک تر نیز از طرح گردان استفاده می گردد.
پیشینه طرح شکسته یا هندسی در فرش کاشان، به دوران تمدن سیلک می رسد که از آن، نقشمایه فرش با طرح شطرنجی ریتون سفالی باقی مانده است. این نوع طرح امروزه در جوشقان قالی و آإران ومناطق اطراف این دو دهستان مورد استفاده بوده و بیشتر بدون نقشه و به طور ذهنی ، به دست بافندگان ماهر بر زمینه قالی جوشقانی می نشیند. سیسیل ادواردز در مورد طرح جوشقانی می نویسد:«شهرت جوشقان از این نظر است که لااقل مدت دو قرن (و شاید دو برابر این مدت) است که فقط دو طرح را که با یکدیگر پیوستگی زیاد دارد،در قالی های خود پدید می آورد. جوشقان یکی از معدود روستاهایی است که طی قرون و اعصار همچنان راه خود را دنبال کرده و نسبت به اصرار بازارها و با غوغای ابداع کنندگان رسوم جدید،بی اعتنا بوده است. مردم این روستا نیک می دانستند که سبک خوب و مرغوبی دارند و آن را حفظ کرده اند.قالی های قدیم و جدید، هر دو دارای طرح شکسته است و از طرح گلدان به هیچ وجه بهره گرفته نشده است. قالیبافان جوشقانی به حق،به این دو طرح خود وفادار مانده اند؛زیرا این ترکیبات با ترنج یا بدون ترنج مطبوع است»(ادواردز،۱۳۶۸ ،۳۴۹).
فرهنگ جامع فرش ایران درباره جوشقان می نویسد:«در این شهر سالیان متمادی است که با طرح هندسی ویژه و بسیار زیبایی فرشبافی متداول است و طرح جوشقان را همه آنها که با فرش سروکار دارند، می شناسند..نقش قالی ها در این منطقه هندسی و نقشمایه ها به شکل مثلث، لوزی،مربع می باشد که با دسته گل ها و بوته ها،گل یا درخت بید مجنون تزئین یافته و سالیان درازی است یکنواخت بافته می شود. در طرح جوشقان بعضاً لچک ترنج و نیز اشکال مختلف به صورت ن نگاره های ریز و در زمینه پراکنده نقش می بندد.طرح جوشقان در تبریز،هریس،همدان،اراک،مشگ آباد،محلات نیز بافته می شود»(دانشگر، ۱۳۷۲ ،۱۸۲).
طرح جوشقانی یا طرح جوشقان، دو طرح شکسته به نام های «کشمیری» و «جنگلی» است که بافت جنگلی امروزه بیشتر در جوشقان رواج دارد. به نقشه جنگلی، طرح لچک ترنج جوشقان نیز می گویند که خود گونه هایی دارد (آذرپاد، ۱۳۷۲ ،۱۰۸). پیشینه طرح گردان در قالی کاشان دست کم به زمان شاه طهماسب صفوی و فرش شیخ صفی می رسد. طرح شیخ صفی که شاید اولین طرح گردان رایج کاشان از دوران صفویه به بعد باشد، توسط مقصود کاشانی بافته شده است.مؤلف کتاب طراحان بزرگ فرش ایران معتقد است:«نفوذ طرح شیخ صفی در حدود چهارصد سال است که بر طراحی فرش در ایران دیده می شود. تحول نقش بعد از شیخ صفی بسیار کم و محدود است و فقط طی چند دهه اخیر است که استفاده از طرح های جدیدتری بدون آنکه از رواج نقشه های سنتی بکاهد، متداول شده است»(صور اسرافیل، ۱۳۷۱ ، ۸۲).
اما در یک دسته بندی دیگر«نقشه های قالی ایران را به دو دسته، بخش کرده اند: دسته ای به نام نقشه عباسی که طرح آنها را از رضا عباسی، هنرمند معروف دوره صفویه می دانن و نقشه های دیگر که یا براساس نقشه های عباسی هست و یا برخی دگرگونی هایی در آن بوجود آمده است و یا نقشه ای تازه و ابتکاری است. اساس نقشه های عباسی، نگاره های گل وبرگ و لچک وترنج است که نشانه هایی از آن را بر کاشیکاری های آثار تاریخی اصفهان می توان دید» (آذرپاد و حشمتی رضوی، ۱۳۷۲ ،۱۱۱).جالب اینجاست که اغلب طرح های گردان کاشان، الهام گرفته از این طرح گرانقدر کاشانی در دوره صفویه است. طرح شاه عباسی نیز، طرحی از گل در قالی است که با نقش گردان اسلیمی مربوط به دوران صفویه طراحی می شود. گلهای شاه عباسی در این طرح معمولاً با شاخ و برگ و غنچه و بوته در سراسر فرش پراکنده اند. می توان طرح شته عباسی را کامل شده طرح اسلیمی دانست که گلهای انتزاعی اسلیمی ها را زینت می بخشد،بنابراین عوامل تشکیل دهنده طرح های شاه عباسی، اسلیمی ها، گلها، برگ و ختائی هایند.

افزون بر دوران صفویه، دوره احیای مجدد قالی های ظریف و ریزبافت کاشان در زمان قاجاریه،با طرح های سنتی عباسی یا شاه عباسی شروع گردید.«طرح و نقشه های دلپذیر قالی های این دوره، کار دو برادر به نام احمد و میرزا علی اکبر بود که در نقشه کشی برای قالی هم، همان سبک و زمینه قالی های قدیم را پیروی می کردند. به طور کلی نقشه های محلی و اصیل کاشان از طرح های قدیم عهد صفویه الهام و مایه می گرفت و انواع مختلف آن هم عبارت بود از ترنج و محراب،گلدانی و درختی، شکارگاه و حیوان دار و گاهی نیز نقشه های اسلیمی و بندی و تقلید از نقشه های اختصاصی مراکز دیگر قالی بافی»(نراقی، ۱۳۴۳ ب،۱۳-۱۲).
مؤلف کتاب قالی ایران در سال ۱۹۴۹٫م، درباره طرح قالی کاشان می گوید:«به طور کلی دو نوع طرح تهیه می کردند: نوع لچک ترنج با متن پوشیده و نوع به اصطلاح شاه عباسی… در فاصله دو جنگ جهانی، بعضی از شرکت های آمریکایی که در اراک تاسیس یافته بود، قالی هایی با طرح ساروق که در آن زمان مورد پسند بود، به کاشان سفارش دادند. در سال ۱۹۴۹ حتی یک تخته نیز (از این طرح) بردار دیده نمی شد»(ادواردز،۱۳۶۸ ،۳۷۵).
طبق برسی موسسه مطالعات اجتماعی دانشگاه تهران در سال ۱۳۴۴، نقشه های معمول در کاشان عبارتند از:ترنج و محراب،افشان، اسلیمی،شیخ صفی، گلدانی و درختی (کومه ای، گلدانی اسلیمی، درختی ساده،گلدانی ساده)، برگ مویی،جنگلی، نقشه خلوت،کرمانی،خطی،شکسته (خطوط هندسی)، نقشه غلط، ظل السلطان،بته ترمه ای، بته شاخه گوزنی،واگیره (خشتی، قابی،کتیبه ای)، بندی، خاتم،حاج خانمی، شمس (درباری)،دورنما و صورت.
توزیع جغرافیایی نقشه ها به این صورت است: متجاوز از ۲۰ و کمتر از ۳۰ کارگاه طراحی و نقشه کشی قالی وجود دارد که در هر یک، یک یا چند نفر سرگرم کارند البته طراحان مبتکر بسیار کم است.نقشه قالی روی ورق های شطرنجی ۴۵۶ خانه یا ۳۲۰ خانه پیاده و سپس رنگ و نقطه می شود. ضمناً بسته به نوع نقشه که ربعی یا نیمی پا واگیره و یا تمام باشد تعداد ورق نقشه مصرفی متفاوت می باشد.
به طور کلی به جز مناطقی که قالی جوشقانی می بافند، یک سوم نقشه ها ترنج و محراب (لچک ترنج)، یک سوم دیگر افشان و اسلیمی و یک سوم بقیه سایر نقشه ها را می بافند.
در جوشقان نقشه جنگلی ساده و ترنج دار (بصورت هندسی) بافته می شود،این نقشه از حدود سال ۱۳۱۵ هـ.ش به میمه رفته و در آنجا نیز متداول گردیده است. نقشه قدیمی دیگر جوشقان به نام نقشه کشمیری اکنون در جوشقان تقریب متروک ولی در میمه متداول گردیده است. در میمه علاوه بر نقشه های جوشقانی،نقشه های کاشانی و قمی نیز بافته می شود.
در نطنز که فقط قالیچه می بافند ۵۰% نقشه ترنج و محراب ۲۰% نقشه حاجی خانمی ، ۱۰۰% نقشه های جوشقانی و ۲۰% افشان اسلیمی و نیز واگیره های قمی بافته می شود. ضمناً نقشه حاجی خانمی فقط در نطنز مرسوم است. در بادرود و خالد آباد و دهات مجاور آنها نقشه های کاشان را می بافند.
در حاشیه شرقی کاشان و هات مجاور کویر (مناطق ابوزیدآباد و …) بیشتر قالیچه می بافند و نقشه ها ترنج و محراب، افشان اسلیمی،دورنما، صورت و واگیره است.
در آران و بیدگل و چند ده مجاور آنها نقشه های شهری بافته می شود و ضمناٌ نقشه معروف به شمس یا درباری در این منطقه بیشتر رواج دارد.
راوند و طاهرآباد و دهات کنار جاده قم –کاشان نیز نقشه های شهر کاشان را می بافند ضمناً نقشه موسوم به برگ موی بیشتر از نقاط دیگر بافته می شود.
در فین و منطقه وسیع کوهپایه (اطراف کرکس) انواع نقشه های عباسی و غیره بافته می شود. در این زمان رنگ زمینه قالی های منطقه کاشان عمدتاً گلی یا سرمه ای یا کرم می باشد که رواج زمینه گلی تحولی است که در این دو ساله اتفاق افتاده است.
(به طور کلی طرح و نقشه مورد استفاده و علاقه بافندگان کاشان شامل طرح های شاه عباسی،لچک ترنج، شاه عباسی افشان،گلدانی سرتاسری، ترنج قندیلی،طرح درختی در زمینه محراب،هندسی جوشقانی،گلدانی حاج خانمی، منظره بافی و نیز چهره بافی می باشد. طرح شاه عباسی افشان بیشتر با زمینه کرم بافته می شود. طرح لچک ترنج سنتی کاشان در برخی مراکز قالی بافی ایران مانند کاشمر، یزد، اردستان و نیز کشور مصر تقلید می شود، طرح لچک ترنج، با ترنج ظریف و کشیده ای به رنگ آبی سرمه ای در یک زمینه لاکی رنگ،که عیناً همین رنگ در لچک ها و حاشیه نیز تکرار شده است و یا برعکس؛ ترنجی لاکی در متن سرمه ای.
در حال حاضر، در اکثر فرش های دستباف تولیدی،نقشه های ترنج و محراب و ندرتاً طرح های افشان به کار گرفته می شود (شریف، ۱۳۷۹، ۵-۴).