دانش فرش شناسی

جایگاه فرش در نظام آموزشی ایران

آموزش هنر صناعی فرش نیز همچون سایر هنرها و فنون ایران،از دیرباز به شیوه استاد-شاگردی صورت می پذیرفته و هیچکس بدون کشیدن جور استاد، ظرایط و ریزه کاری ها را نمی دانست.

فنون طراحی، رنگرزی و بافت و مرمت هر یک بنا ب استعداد هنراموز علاقمند،توسط استاد،ذره ذره در جان او جا می گرفت و به تدریج پختگی لازم به او ارزانی می شد. این روال تا شروع دوره تلفیقی: آموزش جدید و آموزش استاد شاگردی، تنها شیوه آموزشی قالی بافی بود.

میرزا محمدخان نقاش باشی ملقب به کمال الملک که در سال ۱۲۶۴ هجری قمری از خانواده ای هنرمند در کاشان به دنیا آمد، مدرسه عالی صنایع مستظرفه را در سال ۱۳۲۹ هجری قمری تاسیس نمود. او تلاش می کرد تا علاوه بر بهره گیری آگاهانه از هنر متفاوت غربی هنر اصیل ایرانی را نیز مورد استفاده قرار داده و لذا در آموزش های خود از شیوه استاد شاگردی نیز بهره می برد. این اعجوبه نقاشی دوره قاجار برای نخستین بار، موزش نوین را در قالی بافی شروع کرد. ایجاد رشته آموزش قالی بافی، نمودار آگاهی وی از ارزش هنرهای اصیل ایرانی و توجه به حفظ این حرفه بود و ضمناً تهدادی از هنرمندان،برجسته مینیاتور و نقش قالی، جهت تکمیل توانایی خود،در این مدرسه به آموزش پرسپکتیو و آناتومی پرداختند.

این مدرسه عالی از دوره قاجار و حداقل پایان دره رضاخان،محوریت آموزش در زمینه هنرهای مختلف و از جمله هنر صناعی فرش را برعهده داشت ئ افرادی برجسته چون استاد جمشید امینی،استاد رضشا وفای کاشانی، استاد غلامحسین اسکندانی،استاد عبداله باقری،استاد اشرف کاشانی در این مدرسه و در مکتی کمال الملک اصول طراحی و نقاشی قالی را آموخته و حتی پس از آن بعضاً مدرس این هنر در آن مدرسه گردیده اند.

پس از مدرسه عالی صنایع مستظرفه، در دوره قاجار، هنرستان هایی همچون هنرستان عالی هنرهای ایرانی، هنرستان نقاشی کمال الملک و هنرستان صنایع مستظرفه در ایران دایر گردید که در اغلب آنها دوره آموزش طراحی فرش نیز وجود داشت و اساتیدی چون استاد حسین طاهرزاده بهزاد،استاد عبداله باقری ئ استاد علی ابراهیمی در تاسیس این هنرستان ها و تدریس در رشته طراحی و نقش قالی تاثیر به سزایی داشتند.

این روند در دوره دوم رژیم پهلوی نیز ادامه یافت و هنرستان های هنر در تهران و برخی نقاط مثل اصفهان مرکزیت آموزش طراحی و نقش قالی را به شیوه تلفیقی به عهده داشتند  افرادی چون استاد بهادری،استاد ارچنگ،استاد فرشچیان به این شیوع استعدادهای خود را شکوفا نموده و خدمات شایان توجهی به هنر فرش ایران ارائه نمودند.

ناکفته نماند که همزمان با آموزش تلفیقی که از تاسیس مدرسه صنایع مستظرفه توسط کمال الملک تا زمان حاضر در هنرستان های هنر ادامه دارد، شیوه آموزش سنتی استاد –شاگردی همچنان در هنر صناعی فرش تداوم داشته و بخش اعظم آموزش ها در زمینه های مختلف به این شیوه صورت می گیرد.

بخشی از ابعاد هنر صناعی فرش همچون ریسندگی الیاف و رنگرزی با تاسیس رشته های نساجی و گرایش های مختلف در مقاطع مختلف کاردانی و کارشناسی و بالاتر در نظام آموزش عالی از دهه چهل شمسی به بعد،به تدریج در دانشگاه ها،جایگاه هایی را برای خود ایجاد کردند اما پس از پیروزی انقلاب اسلامی،آموزش و آموزش عالی هنر در زمینه هنرهای بومی و سنتی وضعیت مناسب تری یافته و گسترش پیدا کرد.آموزش و پرورش نیز به توسعه رشته های فنی حرفه ای یا آموزش کار و دانش در مقطع متوسطه پرداخت و رشته فرش را در کشور گسترش داد.آموزش عالی نیز با ایجاد رشته صنایع دستی در دانشگاه ها زمینه ساز ورود رسمی فرش در دانشگاه شد و دانشگاه الزهرا را به صورت غیر رسمی گرایش فرش را در رشته  صنایع دستی آغاز نمود و بخشی از کارگاه ها و پایان نامه ها را به این سمت سوق داد.

در سال ۱۳۶۹ اولین دوره کاردانی فرش به همت شرکت سهامی فرش ایران در زمان محمد رضا عابد مدیر عامل کاشانی آن و با موافقت سازمان امور اداری و استخدامی برای تربیت داوطلبان هر بخش از پرسنل شرکت در دانشگاه هنرآغاز گردید.

آموزش عالی فرش و کاشان

هنگامی که در مهرماه سال ۱۳۷۱ به عنوان دبیر اولین سمینار بررسی روند توسعه آموزش عالی در کاشان،پیشنهاد بررسی و راه اندازی دوره کارشناسی فرش را از یکی از مدعوین دریافت نمودم،تصور نمی کردم که سه سال بعد به عنوان مدیر طرح و برنامه دانشگاه طرح توجیهی این دوره را برای راه اندازی در دانشگاه کاشان خواهم نوشت.در اوایل سال ۱۳۷۴ مدیر عانل وقت شرکت سهامی فرش ایران آقای عابد پیشنهاد راه اندازی دوره دانشگاهی فرش را با حمایت آن شرکت،به دانشگاه کاشان داد. با مشورتی که ریاست وقت دانشگاه کاشان آقای دکتر شامخی صورت داد. قرار رشد در جلسه ای در اواخر اردیبهشت ماه ۷۴ در شرکت سهامی فرش ایران موضع از نزدیک بررسی وتصمیم گیری شود.آقایان عابد و الله داد از شرکت فرش و دکرت شامخی و نویسنده این سطور از دانشگاه کاشان در این جلسه حضور داشتیم که پس از بررسی جوانب امر،پیشنهاد انعقاد قرارداد همکاری های علمی و آموزشی بین دانشگاه و شرکت فرش را مطرح نمودم که به عنوان پشتوانه تایید رشته به وزارت علوم ارائه گردد، پس از این جلسه متن پیشنهادی را تهیه کردم که پس از موافقت رییس دانشگاه و مدیر عامل شرکت فرش،در تاریخ ۱/۳/۷۴ به امضای طرفین رسید.

پس از آن مذاکرات دانشگاه کاشان با گروه علمی – کاربردی و گروه هنر شورای عالی برنامه ریزی آموزش عالی و دفتر گسترش آموزش عالی به صورت فشرده آغاز شد. طرح توجیهی دوره به همراه تفاهم نامه علمی آموزشی شرکت سهامی فرش و دانشگاه به دفتر گسترش ارائه شد. اعلام همکاری جمعی از هنرمندان هنر صناعی فرش کاشان نیز که طی نخستین همایش هنرمندان هنرهای سنتی کاشان در ۱۳ اردیبهشت ۱۳۷۴ با پیگیری مدیریت طرح و برنامه دانشگاه اخذ شده بود،به ان پیوست.

در این زمان از سوی آقای عابد (مدیرعامل شرکت فرش)،آقای خلیل درودچی (عضو هیئت مدیره سازمان صنایع دستی)برای همکاری در راه اندازی دانشکده معماری وهنر و رشته فرش به دانشگاه کاشان معرفی گردید.

همچنین همزمان با مذاکرات دانشگاه با وزارت علوم، مدیریت شرکت سهامی فرش نیز با گروه علمی-کاربردی وارد مذاکره گردید و طی دعوتی که از مرحوم دکتر ابتکار (رئیس وقت گروه علمی-کاربردی) به عمل آورد، بازدید از محل شرکت و بخش های وابسته به آن در مرکز صورت پذیرفت که این بازدید منجر به تایید ضرورت تاسیس رشته دانشگاهی فرش در مقاطع کاردانی و کارشناسی از سوی ایشان گردد اما از آنجا که این رشته جدید  بود،نیاز به سرفصل و برنامه دروس داشت و دانشگاه کاشان در تابستان ۱۳۷۴ آقایان: خلیل درودچی،امیرمسعود افسری کاشان و اینجانب (اعضاء کمیته راه اندازی دانشکده معماری و هنر کاشان)را برای تهیه آن به شورایعالی برنامه ریزی معرفی  نموده که پس از آن جلساتی با مسئولین ذیربط در تهران و دانشگاه  جامع علمی- کاربردی برگزار شد این روال منجر به صدور مجوز برگزاری دوره کاردانی علمی-کاربردی فرش برای دانشگاه کاشان برای اولین بار در ایران گردید.

در این زمان مسئول کمیته راه اندازی دانشکده معماری و هنر دانشگاه کاشان با توجه به توافق ضمنی دبیر شورای عالی برنامه ریزی، بادعوت از ایشان و چند تن از استادان دانشگاه هنر و دانشگاه الزهرا و محققین فرش و همکاران سازمان صنایع دستی تدوین سرفصل های دوره کارشناسی فرش را با دید غالب به جنبه هنری فرش و با استفاده از تجارب رشته صنایع دستی دانشگاه الزهرا و دوره کاردانی فرش شرکت سهامی فرش در دانشگاه هنر،آغاز کرد که طی کمتر از ۶ ماه، این سرفصل ها تهیه  و در اختیار گوه هنر شورای عالی برنامه ریزی قرار گرفت که در ۲۰ اسفند ۱۳۷۴به تصویب این گروه رسید

براین اساس و با توجه به پیشنهاد و پیگیری دانشگاه کاشان مجوز برگزاری اولین دوره کارشناسی فرش به دانشگاه کاشان داده شد که در مهر ماه ۱۳۷۵ فعالیت ان با پذیرش ۳۰ دانشجو در دانشکده معماری و هنر کاشان آغاز گردید.این دوره دارای ۵ گرایش مصوب با عناوین :«طراحی ،رنگرزی،بافت، مرمت و سایر زیراندازها» می باشد. پس از کاشان،دانشگاه صنعتی سهند تبریز در بهمن همان سال و موسسه آموزش عالی جهاد دانشگاهی در اردکان نیز د رهمان سال تعدادی دانشجو پذیرفتند.

در سال های بعد به ترتیب: دانشگاه سیستان و بلوچستان،دانشگاه هنر پردیس اصفهان، دانشگاه شهید باهنر کرمان و دانشگاهنر تهران،دانشجوی کارشناسی فرش پذیرفتند.

همچنین دوره کردانی علمی-کاربردی فرش در دانشگاه های ازاد بیرجندو نجف آباد و موسسات آموزش عالی علمی-کاربردی جهاد سازندگی در تهران،اصفهان /ف شیراز و چند شهر دیگر دایر گرد.(چیت سازیان، ۱۳۸۲، ۷۹-۷۷).

علاوه بر مراکز فوق،در نقاط: تبریز ، مشهد، یزد، کرمان، زاهدان، سمنان، کرمانشاه ، اراک  و گرگان در وزارت جهاد،در آران و بیدگل و برخی نقاط دیگر در دانشگاه جامع علمی-کاربردی و در بیرجند و کرج و گلستان در آموزش . پرورش و در تهران در کمیته امداد امام خمینی و در خرم آباد در وزارت تعاون دوره های کاردانی فرش دایر گردید که برخی از آنها در حال حاضر دانشجو نمی پذیرند.

در چند سال اخیر نیز دانشگاه شهرکرد و دانشگاه بیرجند و نیز واحدهای دانشگاه آزاد اسلامی در طبس و بیرجند و نجف آباد مبادرت به دایر نمودن دوره کارشناسی فرش نموده اند.

در کاشان همچنین با هماهنگی جهاد سازندگی رشته فرش در سطح آموزش متوسطه در آموزشو پرورش برگزار گردید که پس از چند دوره،مدتی تعطیل شد اما پس از چند سال مجدداً در گرایش طراحی فرش تداوم یافت.

برگزاری اولین همایش سراسری فرش در آموزش عالی ایران به دنبال فراغت از تحصیل نخستین دانش آموخته کارشناسی فرش کشور از دانشگاه کاشان در مهر ماه ۱۳۷۹ نیز رویداد مهم دیگری در عرصه آموزش عالی فرش بود که با مشارکت کلیه دانشگاه ها ونهاد های دست اندرکار فرش در دانشگاه کاشان برگزار شد. در این همایش که افتخار طراحی و دبیری آن را به عهده داشتم،ضمن بررسی سرفصل های دوره کارشناسی فرش و ارزیابی وضعیت آموزش عالی فرش،به طرح مسائل جدیدیدر عرصه دانش فرش شناسی پرداخته شد.پیشنهاد تاسیس انجمن علمی فرش در سطح ملی، راه اندازی مرکز مطالعات و تحقیقات دانشگاهی فرش، راه اندازی دوره کارشناسی ارشد فرش، راه اندازی موزه فرش و تاسیس میز فرش کاشان از جمله مواردی بود که توسط این جانب مطرح و پیگیری های بعدی نیز برعهده نگارنده گذاشته شد.

انجمن علمی فرش، مرکز تحقیقات فرش،میز فرش با پیگیری ها موجودیت یافته و در حاال فعالیت هستند،برای تاسیس موزه فرش گام های اساسی برداشته شده،مجوز آن صادر و اعتباراتی برای آن جذب گردیده و راه اندازی آن در دست پیگیری است؛سرفصل هاس دوره کارشناسی ارشد فرش طراحی و تدوین گردیده و در دست بررسی وزارت علوم تحقیقات و فناوری قراردارد.

استادان و مدرسان رشتۀ فرش در دانشگاه کاشان

استاد خلیل درودچی، استاد امیرحسین افسری، استاد امیرحسین کریم (کریم پور) استاد احمد ستاری،دکتر حسن خاتمی،دکتر امیرحسین چیت سازیان،دکتر احمد اکبری،مهندس غلامرضا صالح علوی،مهندس مهدی سوهانگیر،دکتر منصور دیاری،مهندس فیض الله مهتدی،استاد محمدرضا عابد، استاد حسین یاوری،آقای داود فراهانی،آقای فرشید پوریا،آقای حسن عزیزی،استاد فتحعلی قشقایی فر،استاد اسماعیل مشکی،استاد مرتضی قپانی،آقای جواد جهان آرایی،مهندس حمیدرضا مؤمنیان،دکتر ابوالقاسم دادور،خانم ربابه پله فروش،خانم مهرنوش حریرچی،خانم روشنک نقیب حرتی،استاد کریم میرزایی،استاد اسکندر پور خرمی،آقای منصور سالاری،خانم سهیلا عبدلی،آقای سید محمد رحمتی.

منبع:

نگاهی به تاریخ درخشان فرش کاشان

تألیف:دکتر امیرحسین چیت سازیان

عضو هیئت علمی داشگاه کاشان

انتشارات سروش

تهران ۱۳۸۸