ساختار فرش ماشینی
بی شک یکی از راه های شناخت هر جسم، کالا و یا محصول تولیدی، بررسی ساختار و یا ساختمان آن می باشد. بنابراین برای شناخت فرش و به دنبال آن یافتن راه های بهبود کیفیت و عملکرد فرش، در گام اول باید به ساختار فرش و نیز اجزای تشکیل دهنده فرش پی برد.
از این رو، در این مقاله تلاش می شود تا تصویر دقیقی از ساختار فرش ماشینی، اجزای تشکیل دهنده آن و نیز ارتباط بین این اجزا ترسیم گردد.
ساختار کلی فرش ماشینی
فرش منسوجی سه بعدی، ضخیم و سنگین وزن است که از دو جزء اصلی تشکیل می شود: لایه زمینه (برزنت) و لایه سطحی (لایه خاب یا پرز).
لایه سطحی فرش یا لایه خاب از تعداد بسیار زیادی نخ خاب که به صورت موازی با یکدیگر (عمود بر لایه زمینه) قرار گرفته اند، تشکیل شده است.
در ایران، به تقلید از فرش دستباف، به هریک از نخ های خاب یک گره نیز می گویند. بسته به ارتقاع نخ های خاب یا ضخامت فرش، ۷۰ تا ۸۵ درصد از وزن یک فرش به خاب آن اختصاص دارد.
این لایه نه تنها تعیین کننده نقش، رنگ و طرح فرش است، بلکه نشان دهنده خواص فیزیکی و مکانیکی اصلی فرش مانند راحتی هنگام نشستن و راه رفتن روی فرش ماشینی، دوام ضخامت فرش در طول زمان، بازگشت پذیری خاب، مقاومت در مقابل نور خورشید، میزان عایق حرارتی فرش ماشینی و … می باشد.
به عبارت دیگر، لایه خاب فرش نقش اساسی در ویژگی های هنری، فنی، عملکردی و حتی تجاری فرش ماشینی ایفا می کند که در بخش های بعد، به طور مفصل به آن پرداخته می شود.
ساختار لایه زمینه فرش ماشینی
لایه زمینه پارچه ای ضخیم تاری-پودی است که از درهم رفتن نخ های تار (چله) و پود به وجود می آید.
ظاهر این لایه بسیار شبیه پارچه های ضخیم برزنتی است و به همین دلیل در بسیاری از کارخانجات فرش ماشینی به آن برزنت فرش گفته می شود.
این لایه از فرش ماشینی نقش بستری برای نگه داشتن نخ های لایه خاب را به عهده دارد و هر فرش به واسطه این لایه با زمین (کف) تماس دارد.
لازم به ذکر است که برای جلوگیری از بیرون آمدن نخ های خاب (گره ها) و استحکام بخشی اتصال بین لایه زمینه و لایه خاب، به برزنت پشت فرش ماشینی، آهار (نوعی چسب) می زنند.
مشخصات برزنت فرش ماشینی، نقش اساسی در تعیین برخی ویژگی های نهایی آن فرش دارد. مهم ترین مشخصه برزنت فرش، تراکم آن است.
با توجه به ساختار سه بعدی فرش و نحوه در هم رفتگی اجزای برزنت فرش که در ادامه به آن پرداخته می شود، می توان به نقش تراکم برزنت در تراکم فرش پی برد.
بر این اساس، برای داشتن فرش های ماشینی با تراکم بالا نیاز به برزنت با تراکم بالاست. استحکام فرش در جهت طول و عرض ویژگی دیگری از فرش ماشینی است که کاملاً متاثر از لایه زمینه (برزنت) فرش می باشد.
وزن لایه زمینه در مقایسه با نخ های خاب بسیار کمتر بوده و در حدود ۱۵ تا ۳۰ درصد وزن نهایی یک فرش را تشکیل می دهد.
ضخامت لایه زمینه در فرش های مختلف با یکدیگر تفاوت دارد و از حدود ۸/۰ میلی متر در فرش های با تراکم پایین تا ۵/۲ میلی متر در فرش های با تراکم بالا متغیر است.
بر همین اساس، لایه زمینه حدود ۱۰ تا ۲۰ درصد از ضخامت کل فرش را تشکیل می دهد. لایه زمینه، خود از اجزای مختلفی تشکیل شده است که در ادامه در مورد هریک توضیحاتی بیان می شود.
اجزای تشکیل دهنده لایه زمینه
در ایجاد ساختمان لایه زمینه یا پرزنت فرش،دو جزء اصلی و یک جزء فرعی مشارکت دارند. نخ های تار (چله) و نخ های پود به عنوان اجزای اصلی و نخ خاب مرده به عنوان جزء فرعی می باشند.
در ادامه،هریک از این اجزاء و نقش آنها در ساختمان بافت زمینه فرش تشریح می گردد.
نخ های تار
یکی از اجزای اصلی و بسیار مهم در تشکیل ساختار زمینه فرش ماشینی هستند.
استحکام فرش در راستای طول، میزان جمع شدگی طولی فرش حین آهار و مقدار آب رفتگی فرش ناشی از شستشوی خانگی یا صنعتی، همگی بستگی به مشخصات نخ های چله و نحوه قرارگیری آنها در بافت فرش دارد.
ویژگی های یاد شده به عواملی مانند جنس نخ های تار (نوع و مشخصات الیاف)، استحکام و ازدیاد طول تا حد پارگی تک تک آنها، تاب نخ، نمره نخ، تراکم نخ های تار در فرش و نوع بافت زمینه فرش بستگی دارد.
پود
یکی دیگر از اجزای اصلی و مهم لایه زمینه فرش، نخ پود می باشد. نخ های پود برخلاف نخ های تار و خاب که در راستای طولی فرش و دستگاه بافندگی قرار گرفته اند، در راستای عمود بر آنها و یا به عبارتی در راستای عرض ماشین بافندگی در داخل بافت زمینه قرار میگیرند.
مهم ترین وظیفه نخ های پود، کنار هم نگه داشتن نخ های چله به فواصل مشخص و ثابت و در نتیجه استحکام بخشیدن به بافت زمینه و کل فرش در جهت عرض می باشد.
در واقع، هرنخ پود به صورت کاملاً صاف و کشیده شده در داخل دهنه بافت بین دو دسته موازی از نخ های چله قرار داده می شود که به این عملیات پودگذاری می گویند.
با بسته شدن دهنه بافت، نخ پود لابه لای نخ های تار قرار می گیرد و بدین صورت لایه زمینه فرش شکل می گیرد.
ویژگی های عرضی فرش ماشینی (خصوصیات هر فرش در جهت عرض آن)، به عواملی مانند جنس الیاف، استحکام، ازدیاد طول تا حدّ پارگی، نمره و تان نخ های پود بستگی دارد.
علاوه بر آن، تعداد پود در یک سانتی متر عرض فرش یا همان تراکم پودی فرش نیز بر خصوصیات عرضی فرش تاثیرگذار است.
یکی از مشکلاتی که حین تولید فرش ماشینی وجود دارد، جمع شدگی عرض فرش پس از انجام عملیات آهار می باشد. میزان جمع شدگی قابل قبول، معمولاً بین ۱ تا ۵% عرض فرش است.
این مقدار جمع شدگی یکی از مواردی است که تقریباً به ویژگی های نخ پود بستگی دارد. به نظر می رسد عواملی چون جنس نخ های پود ، نمره آنها، میزان تاب نخ ها، تثبیت یا عدم تثبیت نخ (اصطلاحاٌ فیکسه کردن یا نکردن نخ)، مقدار ازدیاد طول نسبی نخ های پود، میزان بازگشت پذیری آنها، کشیدگی نخ پود هنگام پودگذاری ، تراکم عرضی (تاری) فرش و نوع طرح بافت زمینه فرش، بر میزان جمع شدگی عرض فرش حین آهار تاثیر گذار است.
نخ های خاب مرده
علاوه بر دو جزء اصلی تشکیل دهنده بافت زمینه فرش، نخ های خاب مرده نیز به عنوان جزء فرعی در ساختار بافت زمینه فرش ماشینی قرار دارند.
نخ های مختلف رنگی تشکیل دهنده خاب فرش، پس از بافت در یک قسمت از فرش، تا بافته شدن در نقطه ای دیگر، عملاً به کار نمی آیند و به صورت رزرو و شناور باقی می مانند.
برای این که این نخ ها در چنین موقعیتی رها نباشند، آنها را در لابه لای نخ های چله و پود فرش در داخل ساختار بافت زمینه فرش رو و زیر درگیر می کنند که به خاب مرده درگیر موسوم هستند.
چنان چه نخ های خاب مرده در داخل بافت زمینه، لا به لای نخ های تار و پود مخفی نشوند، به صورت شناور در پشت فرش زیر، رها می شوند که سبب نازیبایی فرش و مشکلات عدیده دیگر می شود.
علاوه بر آن برای خلاصی از آنها، نیاز به یک عملیات تکمیلی اضافه به نام پشت پاک کنی برای جدا کردن آنها و تمیز کردن پشت فرش زیری در قسمت تکمیل خواهد بود.
ساختار لایه سطحی (خاب)
همان طوری که قبلاً بیان شد، لایه سطحی فرش یا لایه خاب از تعداد بسیار زیادی نخ خاب (گره) که به صورت عمود بر لایه زمینه در کنار یکدیگر قرار گرفته اند، تشکیل شده است.
انواع خاب
با توجه به تنوع فوق العاده زیادی که امروزه در تولید انواع فرش های ماشینی وجوددارد،می توان آنها را به دو دسته ی فرش های بدون خاب و فرش های خاب دار تقسیم نمود.
فرش های بدون خاب عموماً شامل گلیم ماشینی می شود که فاقد خاب پرزدار می باشد. در مقابل،فرش های خاب دار آنهایی هستند که سطحشان را تعداد زیادی نخ خاب یا پرز تشکیل می دهد.
فرش های ماشینی خاب دار از لحاظ نوع خاب عموماً به سه دسته تقسیم می شوند:
فرش خاب بریده (پرز بریده)
در فرش نوع اول (خاب بریده)، یک سر نخ های عمودی خاب در داخل لایه زمینه (برزنت) فرش کاشته شده اند و سر دیگر نخ ها به صورت آزاد در سطح فرش رها هستند (شکل الف).
در واقع،هنگامی که شخصی روی این نوع فرش قدم می گذارد،کف پای خود را روی سرهای آزاد نخ های خاب که سطح فرش را پوشانده اند، می گذارد.
فرش خاب حلقه (پرز حلقه)
در فرش خاب حلقه، نخ های خاب به شکل حلقه هایی در سطح فرش در می آیند که هر دو سر آنها در داخل زمینه فرش محکم شده اند (شکل ب).
در واقع، سطح فرش پوشیده از حلقه های نخ خاب است و بیننده، سطح فرش را به صورت تعداد زیادی حلقه کنار هم مشاهده می کند که شکلی کاملاً متمایز از فرش های نوع اول دارد.
فرش خاب بریده و حلقه (ترکیبی)
در برخی موارد ، برای ایجاد طرح ها و جلوه های بصری خاص و متنوع روی سطح فرش ، ترکیبی از هر دو شکل قرار گیری نخ های خاب به صورت خاب بریده و حلقه استفاده می شود. نمونه ای از چنین فرشی در شکل ( ج) آمده است.
لازم به ذکر است که چنین ترکیبی از نخ های خاب عموماً در فرش های فانتزی و گلیم فرش ها به کار می رود و در فرش های متداول (قالی یا قالیچه ای) ، به ندرت از این تکنیک استفاده می شود.
در کتب و جزوات مرتبط با فرش که به زبان فارسی نوشته شده است، از لایه سطحی فرش با نام های مختلفی چون پرز، خاو، خواب و خاب نام برده شده است.
کلمه پرز معانی دیگری مانند پرز الیاف، نخ و یا پارچه نیز دارد. بنابراین استفاده از آن نمی تواند به خوبی تداعی کننده لایه سطحی فرش باشد. از طرفی کلمه خواب معنی خاص خود را دارد و به نظر نمی رسد بتواند به خوبی لایه سطحی فرش را توصیف کند.
کلمه خاو در فرهنگ لغات فارسی به معنی پرز پارچه های پرزدار مانند مخمل است و گاه در بین برخی شاغلان و دست اندرکاران صنعت فرش ماشینی نیز به کار می رود.
ما ترجیح داده ایم تا در ایران کارپت از کلمه خاب برای توصیف لایه سطحی فرش استفاده نماییم. اگرچه این کلمه در زبان فارسی دارای معنی خاصی نیست، لیکن متداول ترین کلمه ای است که در صنعت فرش ماشینی برای بیان لایه سطحی فرش به کار می رود.
بنابراین به نظر می رسد کلمه خاب بتواند به تدریج در فرهنگ لغات فارسی به عنوان معادل لایه سطحی فرش به کار گرفته شود.
انواع تراکم در فرش ماشینی
تراکم گره
یکی از مشخصات فیزیکی بسیار مهم هر فرش،که هنگام خرید فرش توسط مشتری نیز عامل تعیین کننده می باشد، تراکم گره فرش است.
تراکم گره فرش عبارت است از تعداد گره یک فرش در واحد سطح (یک متر مربع،یک دسی متر مربع یا یک اینچ مربع).
برای تعیین آسان میزان آن، می توان تعداد گره های پشت فرش در یک متر مربع (یا هر واحد سطح) را شمارش و سپس به عنوان تراکم گره فرش بیان نمود.
به طور مثال تراکم گره یک فرش کم تراکم، معادل ۲۵۰۰۰۰ گره بر متر مربع است که به لاتین به صورت زیر نوشته می شود:
Pile density=250.000(1⁄m^2 )
نحوه قرارگیری هر گره در بافت فرش های خاب بریده معمولاً به شکل حرف لاتین V می باشد. پس می توان نتیجه گرفت که هر گره در پشت فرش معادل دو نخ خاب عمودی در روی سطح قابل رویت این گونه از فرش می باشد.
بنابراین می توان به جای شمارش تعداد گره های پشت فرش،تعداد نخ های خاب روی فرش در متر مربع را شمارش نمود و سپس با نصف کردن این عدد عدد حاصل را به عنوان تراکم گره فرش بیان نمود.
بدیهی است در فرش های خاب حلقه چنین پیچیدگی وجود ندارد و به طور طبیعی هر گره پشت فرش معادل یک حلقه در روی سطح فرش می باشد. پس تعداد حلقه های روی فرش در متر مربع،معادل تراکم گره فرش خواهد بود.
نکته مهمی که باید در این جا به آن اشاره کرد، ارتباط بین تراکم گره فرش و سایر تراکم هایی است که در مورد یک فرش ماشینی، رایج بوده و در صنعت و یا بازار خرید و فروش آن به کار می رود.
بنابراین در ادامه ابتدا به تعریف و توضیح سایر اصطلاحات مربوط به تراکم در فرش های ماشینی پرداخته و سپس ارتباط بین آنها بیان می شود.
تراکم تاری فرش
تراکم تاری فرش یا تراکم عرضی تعیین کننده تعداد نخ های تار (چله) در یک متر عرض بافت است.
از آنجایی که نخ های تار جهت ورود به منطقه بافت ماشین، الزاماً از فاصله بین دندانه های شانه ماشین بافندگی فرش ماشینی عبور می کنند، تراکم تاری تابعی از تعداد دندانه های شانه ماشین بافندگی می باشد که در بخش بعدی بیشتر به آن پرداخته خواهد شد.
تراکم تاری،پارامتر کاربردی نیست و در مباحث فنی و همچنین به هنگام خرید و فروش فرش، چندان به کار نمی رود.
تراکم پودی فرش
تراکم پودی، همان تراکم طولی فرش (تراکم نخ های پود در راستای طول فرش) و یا تراکم پودی برزنت فرش است و به تعداد نخ های پود در یک متر (و گاه یک اینچ) طول فرش گفته می شود.
بدیهی است برای داشتن تراکم گره بالاتر در فرش، نیاز به تراکم پودی بالاتر خواهد بود.
هرچه تراکم پودی فرش بیشتر باشد، فرش اصطلاحاً سفت تر خواهد شد و مشکل جمع شدن، تاخوردن و چروک شدن فرش وجود نخواهد داشت.
در فرش های ماشینی که تراکم پودی پایینی دارند (به طور مثال فرش های ۳۵۰ شانه با ارتفاع خاب کم)، فرش هنگام استفاده به راحتی چروک شده یا موقع شستشو تغییر ابعاد پیدا کرده و حتی آبرفتگی های بالاتر در آن به وجود می آید.
بنابراین می توان گفت تراکم پودی نقش بسیار تعیین کننده ای در ثبات ابعادی فرش هنگام استفاده و شستشو دارد.
در کشورهایی مانند ایران که فرش صرفاً یک کالای تزئینی و دکوری نبوده، به عنوان کالایی بادوام با انتظار طول عمر بالای ۱۰ سال می باشد، فرش های با تراکم پودی بالاتر به فرش های کم تراکم ترجیح داده می شوند.
لازم به ذکر است که بین تراکم پودی و تراکم خاب فرش، نسبت هایی برقرار است که در ما در مقالات بعدی ایران کارپت به آن اشاره خواهیم کرد.
تراکم عرضی فرش (شانه)
در واقع، تراکم عرضی یا شانه، پارامتری برای بیان تعداد نخ های خاب در یک متر عرض فرش ماشینی می باشد.
برای بیان تراکم عرضی فرش، تعداد دندانه های شانه در یک متر طول شانه ماشین بافندگی را بیان می کنند. تراکم عرضی فرش را با شانه بیان می کنند.
به طور مثال، فرشی که در ماشین بافندگی ۵۰۰ شانه (با ۵۰۰ دندانه در یک متر شانه) بافته می شود، به فرش تراکم ۵۰۰ شانه معروف است و به این معنی است که در یک متر عرض فرش بافته شده،۵۰۰ نخ خاب وجود دارد.
لازم به ذکر است که تعداد نخ های خاب هر فرش، بسیار بیشتر از تعداد دندانه های ماشین بافندگی است. بنابراین از فضای بین دو دندانه متوالی شانه، بین ۵ تا ۱۰ نخ خاب عبور می کند اما به هنگام بافت، در هر رج از فرش، تنها یکی از نخ های خاب از بین چندین نخ خاب یک دندانه شانه انتخاب و بافته می شود.
به همین دلیل است که تراکم عرضی هر فرش با نمره شانه ماشین بافندگی یکی است. واضح است که تعیین نمره شانه ماشین بافندگی یا تراکم شانه فرش بافته شده، به آسانی و با شمارش تعداد نخ های خاب در یک متر عرض آن،به راحتی امکان پذیر است.
از طرف دیگر با کمی بررسی می توان پی برد که تعداد چله های مصرفی در یک متر عرض فرش، بسیار بیشتر از تعداد دندانه های شانه ماشین بافندگی در یک متر شانه است.
بنابراین از فاصله بین هر دو دندانه شانه،۲ ، ۳ و یا ۴ نخ چله عبور داده می شود. پس می توان نتیجه گرفت که تراکم تاری فرش مضربی از نمره شانه یا تراکم شانه فرش می باشد.
به طور مثال برای فرش ۵۰۰ شانه ای که در هر دندانه شانه،۳ نخ چله عبور داده می شود، تراکم شانه فرش،۵۰۰ و تراکم تاری ۱۵۰۰ در متر می باشد.
بدیهی است هر چه نمره شانه ماشین بالاتر باشد، مثلاً از ۲۸۰ ،۳۵۰ ،۴۴۰ و ۵۰۰ شانه به سمت ۷۰۰ ، ۱۰۰۰ و ۱۲۰۰ شانه، تعداد چله ها در یک متر عرض فرش بیشتر و یا تراکم تاری بالاتر خواهد بود.
به طور طبیعی ، برای داشتن فرش های متراکم تر و ظریف تر (تا حدّ دستباف گونه)، نیاز به تراکم تاری بسیار بالا خواهد بود.
لازم به یادآوری است که افزایش تراکم شانه و تراکم تاری فرش، مشکلاتی را به هنگام ساخت ماشین ، انجام تعمیرات، نگهداری و نیز به هنگام بافت فرش پدید می آورد.
متراکم شدن بیش از حدّ دندانه های شانه،سخت تر شدن ساخت و تعمیر دندانه های شانه، تراکم بالاتر میل میلک های چله و خاب و احتمال درگیری بیشتر آنها با یکدیگر، سایش بیشتر نخ های چله در تماس با دندانه های متراکم شانه و احتمالاً در تماس با یکدیگر به هنگام حرکت رفت و برگشتی دفتین، طولاتی تر شدن توقف ماشین به هنگام تعویض اسنو چله (به دلیل زمان طولانی تر سربند چله ها)، سخت تر شدن کار کارگران بافنده دریافتن نخ چله یا خاب پاره شده در میان انبوهی از نخ ها و گره زدن آنها، تنها نمونه هایی از مشکلات ناشی از افزایش تراکم شانه یا تراکم تاری فرش در دستگاه بافندگی فرش ماشینی و در نتیجه افزایش قیمت فرش می باشد.
تراکم خاب فرش
تعداد ردیف های نخ خاب در واحد طول (متر یا اینچ) فرش را ،تراکم طولی خاب یا مختصراً تراکم خاب فرش می گویند.
برای اندازه گیری تراکم خاب، کافی است تعداد ردیف های نخ خاب در یک متر از طول فرش شمارش شود. با توجه به ثابت بودن تراکم در طول یک فرش، برای سهولت و سرعت بالاتر می توان تعداد ردیف های نخ خاب در ۱۰ سانتی متر از طول فرش را شمرد و سپس در عدد ۱۰ ضرب کرد.
با توجه به تعاریف تراکم خاب، تراکم پودی و نوع بافت زمینه فرش در آینده نزدیک در ایران کارپت منتشر می شود، می توان به راحتی ارتباط بین تراکم خاب و تراکم پودی را در فرش های ماشینی یافت.
در فرش های تک پودی، به ازای هر پود فرش، یک ردیف نخ خاب در پشت فرش و دو ردیف نخ خاب در روی فرش دیده می شود. پس در این نوع فرش ها، تراکم خاب برابر تراکم پودی فرش است.
در فرش های دو پودی، به ازای هر دو پود ، یک نخ خاب در روی فرش مشاهده می شود. در نتیجه، تراکم خاب نصف تراکم پودی است.
در فرش های سه پودی، به ازای هر سه پودی که در فرش قرار داده می شود، یک نخ خاب در روی فرش دیده می شود. بنابراین ، تراکم خاب معادل یک سوم تراکم پودی فرش (یا بر عکس، تراکم پودی سه برابر فرش) است.
تراکم فنی و تجاری
اگر چه تعاریف متعددی از انواع تراکم در فرش ماشینی ذکر شد، لیکن تمامی آن ها در عمل مورد استفاده قرار نمی گیرد. در واقع، از بین تراکم های یاد شده ، تراکم شانه و تراکم خاب، مهم ترین و کاربردی ترین تراکم هایی هستند که در صنعت و بازار فرش ماشینی به کار می روند.
به عبارت دیگر، عملاً تراکم یک فرش ماشینی از نظر فنی و تجاری، به صورت ترکیبی از این دو تراکم بیان می شود. به طور مثلاً ، وقتی یک نمونه فرش به صورت ۵۰۰ شانه تراکم ۱۰۰۰ بیان می شود، منظور آن است که تراکم نخ های خاب در عرض این فرش (اعداد نخ های خاب در یک متر عرض فرش)، ۵۰۰ و تراکم نخ های خاب در طول فرش (تعداد نخ های خاب در یک متر طول فرش) ۱۰۰۰ می باشد.
بدیهی است با دانستن مقادیر این دو تراکم، می توان تراکم گره بر متر مربع فرش را از ضرب کرد این دو عدد در یکدیگر به دست آورد.
با سلام مجدد
تراکم به معنای تعداد گره در سه متر طول فرش است نه یک متر
عالی بود و کامل
برای فهم بیشتر اگر همراه تصویر بود عالیتر میشد
مثلا در فرش دو پودی و سه پودی برای من خیلی قابل لمس نبود