نخ مورد استفاده در فرش و تابلوفرش به انواع مختلفی تقسیم می شود. پشم، کریک، پنبه و ابریشم انواع جنس نخ های مخصوص فرش دستباف هستند که به تفصیل به هریک پرداخته می شود:

پشم ویژه بافت فرش

در فلات پهناور ایران علی رغم خشکی نسبی آب و هوای آن، مراتع سرسبزی برای پرورش دام وجود دارد.

شاید به این مطالب نیز علاقمند باشید:

واژه شناسی فرش ماشینی و فرش دستباف

 طراحی فرش دستباف و انواع نقشه فرش دستباف

در دامنه های کوه های البرز و رشته جبال زاگرس به ویژه در نواحی سنندج و کرمانشاه و نواحی شمال خراسان و بلوچستان و نقاط مرکزی ایران گوسفندانی پرورش می یابند که پشم های مرغوب آن ها در تهیه فرش های با دوام و پاخور بکار می روند.

نژادهای معروف گوسفندان ایران عبارتند از: قره گل، ماکوئی، سنجابی، کردی، افشاری، بلوچی، قزل، کلکوهی، مغانی، بختیاری، نایینی و سنگسری.

بیشتر گوسفندان ایران از نوع نژادهای با پشم ضخیم هستند و متجاوز از ۶۵ تا ۷۰ درصد پشم آن ها از نوع هتروتیپ HETEROTYPE است.

بر اثر این کیفیت تار پشم زبرتر، ضخیم تر و مستحکم تر بوده و کاملاً مناسب برای بافتن فرش می باشد.

قطر تار پشم نژادهای گوسفندان ایران بین ۳۵ تا ۵۰ میکرون (۳۵ تا ۵۰ هزارم میلی متر) و طول آن ها حتی تا ۳۸ سانتی متر نیز می رسد.

گوسفندانی که در کوهستان ها و هوای معتدل پرورش می یابند نسبت به گوسفندان نقاط پست و مرطوب پشم های مرغوب تری تولید می کنند.

همچنین پشم‎هایی که در فصل بهار چیده شده باشند کیفیت بهتری نسبت به پشم های پائیزه دارند.

پشم های سفید رنگ خاصیت رنگ پذیری بهتری نسبت به سایر پشم ها دارند لذا بیشتر مطلوب رنگرزان هستند.

ناگفته نماند رنگ پشم گوسفندان نژاد سفید روشن نیست بلکه در حقیقت نخودی و یا زرد روشن است.

تنها پشم برخی از نژادها مانند گوسفندان سیستانی به طور کامل سفید و براق هستند که بعد از رنگرزی شفافیت و جلوه خاصی پیدا می کنند.

پشمی که برای بافت فرش انتخاب می گردد باید دارای خصوصیات ویژه ای باشد.

قطر پشم های مناسب برای قالی بافی در حدود ۳۰ تا ۴۰ میکرون (۳۰ تا ۴۰ هزارم میلی متر) است.

از پشم معمولاً پرز و یا گوشتِ فرش بافته می شود ولی بافندگان ایلیاتی مانند قشقائی، بلوچ ها، تراکمه و طوایف لر تار و پود فرش های خود را نیز از پشم انتخاب می کنند. به ندرت در گذشته نیز برخی از فرش های همدانی و بلوچی با پشم شتر بافته می شده است.

تقریباً در تمام مراکز فرش ایران شیرازه های فرش را از جنس پشم انتخاب می کنند ( به استثنای فرش های ابریشمی). در فرش های لری و بلوچی گاهی نیز از موی بز برای این منظور استفاده می کنند.

در موارد معدودی در گذشته برخی از سوداگران و قالیبافان متقلب از الیاف سلولزی پشم نما مانند «کوپر آمونیوم ویسکوز» یا پشم های نامرغوبی که از صورت نخ خارج شده و دوباره رشته شده بودند و یا از پشم مردار در بافت فرش استفاده می نمودند.

این گونه تقلبات که گاهی توأم با استفاده از رنگ های جوهری بود موجب آن شد که تا مدتی به شهرت فرش ایران لطمه وارد شود.

پشمی که از گوسفند چیده می شود دارای مواد خارجی زیادی است که قبل از ریسندگی باید آن ها را از پشم جدا کرد. این مواد عبارتند از: چربی پشم (لانولین)، ادرار و عرق بدن حیوان که در روی پشم خشک شده و حاوی املاح پتاسیم و سدیم و اسیدهای معدنی و آلی می باشد و هم چنین شن و خاک و خاشاک و سوخته های داغ و باقی مانده روغن ها و مرهم هایی که برای التیام زخم بر روی بدن حیوان مالیده اند.

برای جدا کردن این مواد باید الیاف پشم را شست و شو نمود. بعد از این عمل باید آب پشم با دقت گرفته شده و در مکانی کاملاً تمیز به صورت یکنواخت خشک شود. این قبیل عملیات را یا با دست و یا در کارخانه های پشم شویی که با وسایل شستشوی مکانیکی و دستگاه های خشک کن مجهز هستند انجام می دهند.

بعد از مرحله خشک شدن پشم ها را می ریسند و سپس کلاف های حاصله را در کارگاه های رنگرزی به رنگ های مورد نظر در می آورند. عمل ریسندگی را یا با دست انجام می دهند (دست ریس) و یا اینکه در ماشین های مخصوص آنها را می ریسند که در این صورت پشم در مقدار زیاد و به صورت کاملاً یکنواخت رشته و تابیده می شود. پشم های دست ریس بیشتر در روستاها و مراکز قالی بافی ایلیاتی تهیه می شوند.

کرک برای بافت فرش

کرک یکی از مواد تشکیل دهنده قالی های ظریف و نسبتاً گران قیمت است.

کرک در اصطلاح به پشم های نرمی که روی بدن گوسفند و بز و شتر روئیده و به هنگام شانه کردن بدن این حیوانات بین دندانه های شانه گیر می کنند گفته می شود.

با توجه به کثرت قالیچه های موجود در بازار که به غلط به قالیچه های کرکی معروف هستند به خوبی استنباط می شود که این تعداد قالیچه قاعدتاً نمی توانند از پشم هایی که بدین طریق مشکل بدست می آیند بافته شود بلکه پشم های ظریف خارجی مانند «مرینوس» هستند که پرز این قبیل قالیچه ها را تشکیل می دهند.

پنبه برای بافت قالی دستباف

الیاف پنبه ای در بافتن فرش مورد مصرف زیاد دارند به طوری که تقریباً می توان گفت که تار و پود اکثر فرش های ایران از پنبه می باشد.

یکی از امتیازات رشته های پنبه ای نسبت به انواع پشمی آن این است که چون آفت بید به خوردن آن تمایلی ندارد لذا فرش هایی که تار و پود آن ها از پنبه می باشد در صورتی که در معرض بید خوردگی قرار گیرند تنها پرز و یا گوشت آن ها از بین می رود و سوراخ و یا حفره ای در آن ایجاد نمی شود و در نتیجه به آسانی می توان طبقه جدیدی از پرز را از طریق گره زدن بر روی شبکه تار و پود فرش که سالم باقی مانده است به وجود آورد.

الیاف پنبه ای استحکام زیادتری نسبت به پشم دارند و هم چنین به دلیل خاصیت کشش کمتری که در مقایسه با الیاف پشمی دارند برای تار و پود قالی مناسب تر می باشند.

پنبه ایران با خصوصیات ویژه ای که دارد برخلاف عدم قابلیتش برای بافت پارچه های ظریف برای تار و پود فرش های درشت بافت و متوسط بسیار مناسب است.

از الیاف پنبه ای نمی توان برای پرز قالی استفاده کرد.

در موارد بسیار نادری دیده شده است که پنبه را براق و ابریشم نما کرده و فرش های ابریشمی تقلبی از آن بافته اند.

گاهی برای پودگذاری به جای پنبه از الیاف ویسکوز نیز استفاده می شود.

برای تشخیص پنبه از ویسکوز بهترین طریقه این است که الیاف مشکوک را در آب خیس کنند. الیاف ویسکوز بعد از این عمل به سهولت پاره می شوند در حالی که پنبه مقاومت بیشتری از خود نشان می دهد.

ابریشم برای فرش دستباف

الیاف ابریشم یا از پیله کرم ابریشم بدست می آیند و یا بصورت مصنوعی تولید می شوند که البته نوع مصنوعی آن برای بافت فرش چندان مناسب نیست.

الیاف ابریشمی در نسبت مساوی به قطر به مراتب مستحکم تر از الیاف پشمی می باشند.

بافت فرش با مصالح ابریشمی کاری بسیار دقیق و پرزحمت است به این سبب همیشه فرش های گرانبها و با رج شمار بالا را با آن می بافند.

گاهی از ابریشم برای برق و جلا دادن و برجسته نشان دادن طرح و نقش استفاده می کنند مانند فرش های گل ابریشم نائین، کاشان، تبریز و بیرجند و یا اینکه به عنوان تار و پود آن را به کار می برند (قالیچه های چله ابریشمی اصفهانی).

معمولاً نسبت وزنی تار و پود و پرز در فرش های پشمی و ابریشمی با توجه به نوع بافت به شرح زیر می باشد.

چله (تار) ۲۰-۱۲ درصد، خامه یا پرز ۷۰-۵۰ درصد. و به عنوان یک قاعده کم و بیش کلی می توان گفت که از صد در صد وزن فرش پانزده درصد آن چله، پانزده درصد وزن پود و بقیه (هفتاد درصد) مربوط به وزن پرز فرش می باشد.