فرش دستباف ایران به عنوان یکی از کالاهای با ارزش افزوده بالا که می تواند سهم مهمی در صادرات غیرنفتی کشور داشته باشد، این روزها جایگاه خود را در بازارهای جهانی از دست داده و بر اساس آمار گمرک، صادرات این کالا از ۵ر۱ میلیارد دلار در سال ۲۰۰۶ به ۳۴۰ میلیون دلار در سال ۲۰۱۶ رسید و در ۶ ماهه سال ۲۰۱۷ هم از ۱۲۰ میلیون دلار فراتر نرفت.
ایران خاستگاه و زادگاه اصلی فرش دستباف بوده و امروز هم با وجودی که این دست آفرینه ایرانی جایگاه خود را در بازار جهانی از دست داده اما همچنان شناسنامه فرهنگی و هویت هنری ایرانیان است.
با توجه به این موضوع و جایگاه ممتاز فرش آذربایجان در ایران و جهان، در میزگردی با حضور کارشناسان و فعالان هنر – صنعت فرش عوامل و دلائل وضعیت نامناسب فرش ایران در بازارهای خارجی و همچنین راهکارهای کارشناسی برای برون رفت از این وضع مورد بحث وبررسی قرار گرفت.
رئیس دانشکده فرش دانشگاه هنر اسلامی تبریز با بیان اینکه زنجیره تامین فرش در کشور دارای مشکلات زیرساختی و پرهزینه است، می گوید: سامانه تولید قدیمی و سنتی پاسخگوی نیاز تجاری و امروزی بازار جهانی نیست. همچنین نظارت بر زنجیره تامین فرش نظام مند نبوده و ضعیف است و به عنوان مثال برخی از تولید کنندگان و بافنده ها به سبب ناتوانی مالی از مواد نامرغوب برای تولید این محصول باارزش استفاده می کنند.
علی وندشعاری می افزاید: شوربختانه در برخی از کارگاه های فرشبافی تبریز شاهد استفاده از پشم نامرغوب، معروف به دباغی شده و گازوئیلی هستیم. همچنین استفاده از رنگ نامرغوب و بدون ثبات مناسب، آسیب زیادی به فرش دستباف زده است.
وی ادامه می دهد: با وجود سرمایه انسانی ماهر و فنی و بسیار غنی در مشاغل مختلف صنعت فرش دستباف در استان آذربایجان شرقی که شاید این سرمایه در هیچ کجای کشور نباشد، اراده ای برای بهره گیری از این سرمایه در جهت تقویت توان فعالان این حوزه دیده نمی شود.
رئیس دانشکده فرش دانشگاه هنر اسلامی تبریز با تاکید بر ضرورت استفاده از مواد اولیه مرغوب در اصلاح فرایند تولید، می افزاید: در زمینه توزیع هم مشکلاتی وجود دارد و اگر رفع نشود، تولید هم توجیه نخواهد داشت.
وی با بیان اینکه واسطه گری های بی مورد و متعدد موجود، باعث افزایش بی مورد قیمت نهایی فرش شده است، تصریح می کند: کانال های توزیع فرش دستباف در خارج از کشور هم بر اساس پژوهش های میدانی و ارزیابی عملکرد آنها، دارای کاستی های فراوانی است.
نامبرده با اشاره به مشکلات ناشی از حوزه مدیریتی، ادامه می دهد: وجود مواد اولیه و مصرفی نامرغوب در بازار فروش و سهولت خرید و فروش این مواد، نشان از عدم نظارت درست مدیریتی در این حوزه دارد.
وی همچنین سیاسی بودن انتخاب و انتصاب مدیران حوزه فرش را آفتی برای این هنر صنعت دانسته و ادامه می دهد: در بسیاری از موارد مدیران انتخابی، تخصصی در زمینه فرش نداشته و احاطه به زوایای ظریف تولید و صادرات این کالای باارزش ندارند و به همین خاطر مشاوره و ارسال اطلاعات نادرست به سیاست گذاران بالادستی را منجر شده و در نهایت سیاست های کلی اشتباه در خصوص فرش کشور تصویب می شود.
وندشعاری به عنوان نمونه از آسیب های مشخص به علت سیاست های کلان نادرست کشوری در سال های گذشته به اعطای تسهیلاتی با عنوان زود بازده اشاره کرده و می افزاید: به شکل مشخص پرداخت تسهیلات ۵۰ میلیون ریالی به بافنده ها در سال های ۸۹ و ۹۰ در موارد بسیاری بافندگان قالی را به حوزه شغل های
کاذب همانند مسافرکشی سوق داد.از این رو بهتر است همانند کشورهای توسعه یافته حمایت های دولتی به سمت ارتقای خدمات اجتماعی به بافندگان قالی (همانند درمان و …. ) سوق یابد.
وی با بیان اینکه تنها با حمایت مادی و تسهیلات توسعه اتفاق نمی افتد و حمایت فنی، مادی، علمی و فرهنگی در زمینه فرش نیاز است، تولید قالی را مهارت محور دانسته و می گوید: مدیریت در این حوزه نیازمند متخصص است.
عضو هیات علمی دانشکده فرش دانشگاه هنر اسلامی تبریز همچنین تعدد نهادها، اتحادیه ها و موازی کاری را آسیب زا می داند و تصریح می کند: تولید بدون نظارت، موجب ورود کالای نامرغوب به بازار تجاری می شود.
وی با بیان اینکه جایگاه فرش برای توسعه در حد وزارت است، می افزاید: تا زمانی که قرار است مدیران بر اساس روابط تعیین شوند ارتقای سازمانی هم فایده ای ندارد. به نظر می رسد به منظور نظارت فنی و دقیق در حوزه تولید تا صادرات فرش، سازمانی مردم نهاد (سمن) همچون نظام پزشکی و نظام مهندسی و …. که مجوز آن توسط مجلس شورای اسلامی صادر شود، مفیدترخواهد بود.
عضو شورای صادراتی صنایع دستی استان آذربایجان شرقی و نماینده خرید فرش چند شرکت خارجی هم با بیان اینکه در زمینه فرش دستباف نقایص زیرساختی داریم، می گوید: نخستین مشکل نبود داده های آماری راست آزمایی شده است. داده هایی که از طرف گمرک ویا مرکز ملی فرش در مورد صادرات این محصول اعلام می شود، راستی آزمایی نشده است .همچنین برای برنامه ریزی بهتر باید میزان مصرف مواد اولیه، میزان تولید، میزان گردش مالی و اینکه چه تعدادی از افراد در بخش های مختلف فعالند، مشخص شود.سعید رونقیان با اشاره به اینکه بیمه شدن فعالان واقعی این حوزه از دغدغه های دولت است،
می افزاید: نقص قانونی موجب مشکل در اجرا شده است و چنانچه ساز و کارها درست تعریف شود، بافنده واقعی بیمه می شود.
وی با اشاره به اینکه قالی بافان به ازای ۱۴ هزار گره ۲۰ هزار تومان دستمزد دریافت می کنند، گفت: قالیبافان حداقل دستمزد نیروی کار ماهر را دریافت می کنند و از روی ناعلاجی به فعالیت خود ادامه می دهند.
عضو شورای صادراتی صنایع دستی آذربایجان شرقی با یادآوری اینکه شرکت سهامی فرش ایران هم به منظور نظام مند کردن تولید و جلوگیری از صادرات فرش نامرغوب تاسیس شد، ادامه می دهد: اگر مسائل آسیب شناسی نشود، مشکلات همچنان باقی خواهد ماند.
وی بر ضرورت تقویت مزیت های رقابتی در حوزه فرش دستباف تاکید کرده و با اشاره به اینکه در زمینه دستمزد کارگر نمی توانیم با هند رقابت کنیم، می افزاید: در صورت توجه به مزیت های رقابتی هزینه بالای دستمزد جبران می شود.
رونقیان با اشاره به اینکه فرش جزو صنایع دستی است و توسط وزارت صنعت و معدن و تجارت مدیریت می شود، تصریح می کند: شرکت سهامی فرش جغرافیای تولید فرش ایرانی را بهم زد، چنانکه اکنون قالی ساروق در بیرجند و فرش تبریز در لرستان بافته می شود. مرکز ملی فرش اگر رویکرد کنونی را ادامه دهد، فایده ای ندارد و تکرار تجارب نادرست گذشته ،غیرعقلایی است.
در این ادامه این میزگرد مدیر امور فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت آذربایجان شرقی هم با بیان اینکه چالش اساسی فرش دستباف کاهش قیمت تمام شده و افزایش سهم در بازار جهانی است، می گوید: برای کاهش قیمت تمام شده باید تولید فرش از شیوه تک بافت خارج شده و کارگاه های نیمه متمرکز زیر نظر یک شخص اداره شود. تک بافت ها را که به صورت عمده جزو خانواده های آسیب دیده
هستند نمی توان از ادامه فعالیت محروم کرد؛از این رو بکارگیری تک بافت ها در مجتمع های قالی بافی راهکاری برای حفظ اشتغال این قشر و مدیریت بهتر تولید این محصول ارزشمند است.
ناصر آویشن با اعلام اینکه ۱۴۰ واحد تولیدی استان در سال جاری متمرکز شده و ۲۵۰۰ دار قالی تحت مدیریت یک فرد قرار گرفته است، گفت: با این شیوه می توان انتظار کاهش قیمت تمام شده را داشت.
وی با بیان اینکه عرضه و تقاضای فرش دستباف دچار دور تسلسل شده است، می افزاید: بازار سنجی فرش ضروری است و بخشی از آموزش ها باید به این سمت سوق پیدا کند.
آویشن متمرکز نبودن تصمیم گیری برای فرش دستباف را چالش زا دانسته و ادامه می دهد: برای سیاست گذاری بهتر تشکیل انجمن ها مفیدتر خواهد بود.
مدیر امور فرش سازمان صنعت، معدن و تجارت آذربایجان شرقی در همین زمینه نبود آمار مستند در زمینه فعالان هنر صنعت فرش، میزان تولید و صادرات را آسیبی برای برنامه ریزی راهبردی می داند و می گوید: برای رفع این مشکل سامانه جامع آمار فرش در حال راه اندازی است.رئیس اتحادیه تولیدکننده های قالی تبریز هم عدم حمایت دولت را از چالش های اساسی هنر صنعت فرش دانسته و می گوید: قدرت چانه زنی فعالان این حوزه کم بوده و محکوم به تلاش شبانه روزی هستند.
اسماعیل چمنی با بیان اینکه بیمه قالی بافی امید فعالان این حوزه است، می افزاید: ۴ سال است بیمه گذاری جدید اتفاق نیفتاده و با اجرای طرح پایش، تعداد بیمه شده های استان از ۸۰ به ۳۰ هزار نفر کاهش یافته است.
وی با اشاره به بیمه شدن ۳۰۰ هزار نفر از فعالان هنر صنعت فرش دستباف در کشور، می گوید: با توجه به نقش و سهم ۳۵ درصدی آذربایجان شرقی از تولید و صادرات قالی باید ۱۲۰ هزار نفر از بیمه شده ها متعلق به این استان باشد.
رئیس اتحادیه تولیدکننده های قالی تبریز با اشاره به وجود اساتید سرآمد فرش دستباف در تبریز خاطرنشان می کند: طرح تبریز، رنگ تبریز و بافت ترکی شهره عام و خاص است.
وی با بیان اینکه فرش دستباف یکی از اولویت های رشد اقتصادی استان محسوب می شود، گفت: صفر تا ۱۰۰ فرش دستباف تولید داخلی است و اقتصاد مقاومتی در این هنر صنعت متجلی می شود.
عضو اتاق بازرگانی تبریز به سهم ۳۵ درصدی آذربایجان شرقی در تولید و صادرات فرش دستباف اشاره کرد و افزود: ۲۰۰ هزار نفر در این استان در زمینه های مختلف این هنر صنعت اشتغال دارند و بیش از ۵۰۰ هزار نفر ارتزاق می کنند.همچنین ۹۰ درصد فرشبافان این استان تک باف هستند،.در ادامه این میزگرد عضو هیات علمی دانشکده فرش دانشگاه هنر اسلامی تبریز با اشاره به اینکه مشکلات حاکم بر تولید در صادرات خود را نشان می دهد، اظهار می دارد: ظرفیت سفارش پذیری ما از دست رفته است و در کنار تحریم ها و مشکلات اقتصادی، عمل نکردن مطابق قرارداد فروش یکی از دلایل افت جایگاه فروش فرش ماست.
وندشعاری با اشاره به اینکه تجار ما بطور معمول موفق نمی شوند در موعد زمانی مقرر محصول متعهد شده و از پیش فروخته شده را تحویل دهند، تصریح می کند: این در حالی است که تجار هندی دقت فراوانی به این مسائل دارند و شاید به همین دلیل هم هم اکنون سهم و جایگاه مناسبی در بازارهای جهانی دارند.
وی اصلاح فرایند صادراتی ما را نیازمند اقدام های قانونی دانسته و خاطرنشان می کند: اگر فروشنده خود، تولیدکننده هم باشد، نسبت به تولید داخلی تعصب داشته و اهتمام بیشتری در فروش کالای داخلی و کالای مورد تایید بازار خواهد داشت و از طرفی اطلاعات بازار و مصرف کننده هم بدون واسطه در اختیار فعالان حوزه تولید خواهد بود.
