فرش دستباف کاشان از قدیم الایام یکی از محبوب ترین و معروف ترین فرش های دستباف در دنیا بوده است که به خاطر طرح های خاص و خاب مناسب، بیشترین استقبال را همیشه در بازارهای بین المللی داشته است.
اگرچه امروزه کاشان به عنوان پایتخت فرش ماشینی در جهان شناخته می شود، اما این عنوان به لطف تاریخ پرشکوه فرش دستباف کاشان به دست آمده است که در این مطلب قصد داریم به بررسی تاریخ کامل فرش دستباف کاشان بپردازیم.
ابتدا به انواع طرح های فرش دستباف کاشان خواهیم پرداخت و سپس به ویژگی های فنی که شامل بافت، رنگ و … است خواهیم پرداخت. پس با ایران کارپت همراه باشید.
همچنین برای خرید فرش دستباف کاشان می توانید با شماره 09125347596 به صورت تلفنی یا در واتس اپ تماس بگیرید.
طرح های معروف قالی کاشان
طرح لچک ترنج یا ترنج و محراب
این طرح که احتمالاً از نقش جلدهای چرمی کتاب های قدیمی و برخی کاشی کاری های مساجد و مدارس الهام گرفته، دست کم از دوره صفویه در طراحی فرش ایران مرسوم بوده و یکی از عمومی ترین سبک های نقشه فرش در کاشان است که مناطق دیگر همچون یزد،کاشمر،اردستان و کشور مصر نیز از آن تقلید کرده اند. به طور کلی چند اصل در نقشه ترنج و محراب وجود دارد:
ترنج:طول ترنج حداکثر معادل یک سوم پهنای فرش است. ترنج به شکل دایره یا بیضی و یا لوزی است که در وسط فرش قرار می گیرد و تقطه ی مرکزی آن،نقطه مرکزی و تقارن فرش است. ترنج به کمک بند یا قاب از بقیه متن جدا می شود. کلاله یا پرهای اطراف ترنج،به آن حالت شمسه می دهد. گاه در بالا و پایین ترنج نیز دو قندیل یا سر ترنج هایی قرار می گیرد. ترنج در اغلب فرش های کاشان شبیه بیضی با دو سر کشیده است که در بالا و پایین،سر ترنج دارند.
لچک: در چهار طرف و گوشه های فرش دیده می شود که تقریباً یک چهارم ترنج است و می تواند جداگانه نیز طراحی شود. امروزه در فرش دستباف کاشان لچک ها چند لایه دارند و معمولاً جدای از طرح ترنج اند و با اسلیمی ها از متن جدا می شوند.
حاشیه: پهنای حاشیه حداکثر معادل یک ششم پهنای فرش است. در گذشته حاشیه فرش دستباف کاشان تا هفت باند می رسید، اما اکنون بیشتر سه حاشیه متداول است که یک حاشیه به نام حاشیه پهن مبناست و دو حاشیه باریک دو طرف آن هستند. حاشیه به صورت نواری پیرامون فرش را در بر می گیرد.
بوم یا زمینه فرش: فضای داخلی که دور ترنج را پوشانده و نوار حاشیه آن را احاطه کرده، بوم یا زمینه و متن فرش است. اگر این فضا ساده و بدون نقشمایه باشد ، به این طرح در کاشان کف ساده می گویند، ولی معمولاً این فضا که با رنگ دیگری غیر از رنگ متن حاشیه رنگ آمیزی می شود،اسلیمی ها و گل های شاه عباسی و ختایی در آن بافته می شود. امروزه رنگ لامی، کرم، خاکی برای متن استفاده می شود ، رنگ سورمه ای نیز در گذشته زیاد استفاده می گردید.
طرح ترنج محراب یا لچک ترنج با انواع آن،از طرح های کلاسیک فرش کاشان است که عمدتاً متاثر از طرح های میرزا نصرالله خان نقاش زاده یا سید رضا خان صانعی است. این طرح به طرح شاه عباسی نیز معروف است. طراحان معاصر از جمله آقایان کریم پور ، سید علی صانعی، تقدیسی، حسن معرفتی، سعید و فروزان نیز اغلب در این سبک طراحی می کنند.
طرح افشان
در طراحی این نقشه فرش دستباف کاشان، از ترنج و محراب یا لچک استفاده نشده و از گل و بوته های بزرگ و کوچک و خطوط منحنی اسلیمی در متن تشکیل شده و با نوار حاشیه احاطه شده است.
طرح افشان که از طرح های فرعی شاه عباسی است، به طرح سرتاسری شاه عباسی نیز معروف است. از نوع های ویژه آن می توان افشان شکسته، افشان دسته گلی،افشان حیوان دار،افشان اسلیمی و افشان ترنج دار را نام برد.
میرزا عباس صنیعی و پسرش حاج محمد صنیعی از طراحان مشهور فرش دستباف کاشان، طرح های افشان را خوب کار کرده اند و از آنها آثاری بر جای مانده که تاکنون نیز تقلید می شود.
این طرح با زمینه های رنگی متفاوت بافته می شود،اما با زمینه کرم جنبه صادراتی داشته و در اروپای غربی و حتی در داخل خانه های بزرگ یا دارای مبلمان و در خانه نیز افرادی که دارای بینش علمی هستند، از این نوع فرش دیده می شود.
طرح گلدانی و درختی
این طرح در فرش دستباف کاشان پیشینه ای دراز دارد. پوپ قالی های طرح گلدانی معروف دوران صفویه را منسوببه جوشقان کاشان می داند. در حال حاضر این طرح در کاشان و منطقه ابوزیدآباد و بیشتر به صورت قالیچه بافته می شود. نوعی از این طرح به نام «حاج خانمی» نیز در کاشان و نطنز بافته می شود.
طرح گلدانی که انواع مختلف دارد، تکراری نبوده و سرتاسر بوم را گلدان یا درختی می پوشاند نوع نقشه آن، نیمی یا قدی است. برخی نقشه های دبیرالصنایع از این نوع است. نقشه های شادسر ابوزید آباد نیز عمدتاً گلدانی و درختی است.
طرح محرابی
این نوع طرح ها که تداعی کننده محراب مسجد است. به عنوان فرش های سجاده ای و برای نماز تهیه می شوند. در قسمت بالای بوم یا زمینه ، قوس محراب طراحی می گردد که عمدتاً حالت دوم لچک را دارد و نوار حاشیه نیز زمینه فرش را احاطه می کند.
ممکن است خطی از قرآن ، حدیث یا اسماء متبرکه در قوس محراب یا جای سجده و بعضاً در حاشیه فوقانی یا تا نیمه حاشیه های راست و چپ نیز نوشته شود. در متن و حاشیه نیز از نگاره های جانوران،پرندگان و انسان به هیچ رو استفاده نمی شود تا برای نمازگزار اشکالی ایجاد نکند.
در فرش دستباف کاشان انواع محرابی گلدانی، ستوندار،قندیلی وردختی با نگاره ها و قوس های گردان در قالیچه طراحی می گردد که در انواع ابریشمی و کرکی بافته می شود.
طرح های محرابی دوران صفویه کاشان شهرت بسیار داشته؛ به گونه ای که انواع آن امروزه زینت بخش موزه های داخلی و خارجی است. در دوره قاجاریه و دوره معاصر نیز موارد متعددی توسط طراحان مشهور تهیه شده است.
طرح شکارگاه
در فرش دستباف کاشان پیشینه طرح شکارگاه یا گل و جانور نیز به دوران صفویه می رسد که برخی از این طرح ها –که از بهترین نمونه های آن دوران اند- در موزه های مشهور نگهداری می شود. سرتاسر زمینه یا بوم این طرح شامل منظره ای از شکارگاه شامل حیوانات و شکارچی و گیاهان مختلف بوده و دارای نقشه سراسری است.
امروزه این طرح به گونه ای محدود و بیشتر به صورت قالیچه و با خامه ابریشم و یا کرک در شهر کاشان و ابوزید آباد بافته می شود. از طراحان معاصر می توان به سید محمد افسری در این خصوص اشاره کرد.
طرح های واگیره ای
این طرح ها که شامل قسمتی از کل فرش (مثلاً یک هشتم،یک شانزدهم و یک سی و دوم) است، در بوم تکرار می گردد و انواع مختلف دارد که برخی از آنها در کاشان بافته می شوند که بدین شرح است:
طرح خشتی یا قابی
فضای داخل متن فرش را به کمک لوزی ها یا مربع هایی تقسیم نموده و درون این قاب ها را اغلب با گل های ختایی یا تصویر حیوانات تزئین می کنند. این طرح که امروزه به ندرت در فرش دستباف کاشان بافته می شود، به «موزاییکی»نیز معروف است. طرح «بندی» نیز نوع دیگر آن است که در آن اسلیمی و ختایی بیشتر به کار رفته است.
طرح ظل السلطان
شکل کلی آن دسته گلی است در گلدان که بالای آن معمولاً در دو طرف ، پرنده ای نشسته است و گاه به جای پرنده از برگ استفاده می شود. این دسته گل که در گلدان قرار دارد،در بوم فرش تکرار می گردد.
گفتنی است این طرح بدون گلدان نیز بافته می شود که تکرار دسته گل با پرندگان است و به آن مینا خانی (یا مینا خانمی) می گویند. البته به طرح بدون پرنده آن نیز حاج خانمی گفته می شود (دسته گل تکراری با کمی تفاوت با مینا خانی). این طرح ها توسط دبیرالصنایع در کاشان تهیه می گردید که امروزه به ندرت بافته می شود.
طرح بته ای (بته جقه)
طرح بته جقه در بوم و متن فرش تکرار می گردد. بوته جقه کاشان کلاله ای بوده و با بوته جقه دوقلو تفاوت دارد. این طرح نیز در کاشان به ندرت بافته می شود.
طرح های تصویری
این طرح ها که نقشه آنها سرتاسری است، در کاشان سابقه زیادی دارد و برخی از آنها به ویژه از دوره قاجاریه و پس از آن در موزه ها و مجموعه های خصوصی زینت بخش است.
در دوره معاصر نیز خانواده افسری به ویژه مرحوم استاد سید محمد افسری و مرحوم سید نظام الدین افسری و کسانی چون کاشف و محمد آقا قاسمی و استاد محمد سعید بدین طرح ها پرداخته اند. این طرح ها که به مینیاتوری یا نگاه گری نیز معروف اند به چند دسته تقسیم می شوند که در ادامه خواهد آمد.
منظره ای
در این طرح ها منظره ای از طبیعت یا صحنه ای از مجالس مذهبی یا بزم و مهمانی یا رزم و … به شیوه روایتگری ترسیم می شود که ضمن آن معمولاً نماد یا تصویر یک یا چند شخصیت تاریخی یا مذهبی نیز وجود دارد . از این نمونه طرح های بافته شده در کاشان، در موزه های مختلف وجود دارد.
این طرح ها در فرش دستباف کاشان به دورنما نیز معروف اند.
شمایلی
در این طرح ها شمایل اولیای دینی و شخصیت های مذهبی براساس ذهنیت طراح – یا ویژگی های مشهور- بدون آنکه تصویر واقعی باشد، در داخل متن قرار دارد که بعضاً با یک حاشیه احاطه شده است. در این طرح ها به تناسب از نوشتار فارسی یا عربی بر پایه متن مورد نظر،استفاده می شود.
چهره ای
در این طرح ها چهره یک نفر براساس عکس یا تصویر واقعی او تهیه و بتفته می شود. در این زمینه در سال ۱۳۵۰ تصویر بسیاری از سران حکومت ها با سفارش دربار رژیم گذشته به دست برادران افسری تهیه و بافته شد. در حال حاضر نیز سفارش هایی در این خصوص طراحی و تهیه می گردد.
طرح محتشم
طرح محتشم طرحی است که نقوش تلفیقی هندسی و گردان دارد. قالب کلی طرح لچک ترنج است.
دو وجه تمایز این طرح که باعث جذابیت آن شده، حاشیه پهت بسیار زیبای آن و نیز طرح ساده شده درخت بید مجنون،گل ها و برگ ها و ساقه هماهنگ – به صورت تجریدی و خلاصه شده با خطوط مستقیم و شکسته- است که لچک های فرش درختان بید را نشان می دهد.
در حاشیه بزرگ و پهن آن نیز گل های شاه عباسی و بند گره وجود دارد. عمدتاً گل های فرش،قابی شکل بوده و در داخل آنها شاخ و برگ تنظیم شده است.
برخی گفته اند که طراح این طرح،میرزا احمد،نقاش معروف دوره قاجار بوده که برای ملاحسن محتشمی پیشکسوت تولید کنندگان آن دوره تهیه نموده است.
نقشمایه و نگاره های معروف در فرش دستباف کاشان
انواع نقشمایه های سنتی،در طرح فرش دستباف کاشان استفاده می شود که عمدتاً بدین شرح است:
دسته گل شاه عباسی،گل ختایی،شاخه اسلیمی، برگ شاه عباسی، اسلیمی های مختلف ، اسبلیمی کنگره ای کاشان،ختایی، لچک، لچک ترنج محتشم،بته جقه یک کلاله ای کاشان ، درخت ، شاخه،مرغ، گل هندسی،گلچه،ترنج لوزی،ترنج بیضی،ترنج قندیل دار،گل شیخ صفی، گل اناری،گل های زنجیره ای ، نیم گل، مرغ در گل شاه عباسی،گل برگی، دسته گل کومه ای، گلدان، گل چهارپر، گل هشت پر،سربرگ،ته برگ، نیم برگ،طره، کلاله،قاب،کتیبه،حاشیه،حاشیه ظل السلطان کاشان،حاشیه مستوفی، اسلیمی شکسته،شمسه، بند، جانور،انواع خطوط،شمسه هشت پر، شمسه شیخ صفی، محراب و درخت سرو.
رنگرزی فرش دستباف کاشان
حضور رنگ در زندگی بشر،بیش از هر چیز برآمده از نوع نیاز روحی اوست.
رنگ ها در زندگی معنوی و عاطفی انسان ها تاثیراتی انکارناپذیر دارند. رنگ در فرش و مخصوصاً فرش دستباف کاشان دارای اهمیت خاصی است؛ تلفیق و هماهنگی یا تضاد بین رنگ ها این پدیده هنری را زیبایی می بخشد و آن را در بین سایر دست بافت های انسان ممتاز می سازد.
چه بسا یک طرح قالی با رنگ های متفاوت تاثیرات مختلف روحی و روانی بر افراد بگذارد.
رنگرزی کاشان در گذر زمان
پیشینه رنگرزی در کاشان به بیش از هفت هزار سال، یعنی هزاره پنجم قبل از میلاد می رسد.
در واقع می توان گفت کاشان مهد رنگرزی ایران بوده و پیش از عمده تمدن های بشری، هنر رنگرزی در منطقه سیلک رواج داشته است.
پروفسور گیرشمن، باستان شناس فرانسوی در پی تحقیقات خود در سیلک در این باره می نویسد: « مرده را به طرز درهم پیجیده ای در کف اتاق ها دفن می کردند. جسد فقید را به رنگ قرمز،ملون می کردند و این عمل در جاهای دیگر نیز دیده نشده است. رنگ قرمز که با ان دیوار های اطاق را می اندودند، وسیله تزئین داخلی به شمار می رفت. این رنگ مخلوطی است از اکسید آهن با عصاره میوه که در نجد ایران بسیار عمومیت داشت.این نمونه خوبی است که سلیقه بشر را برای تنوع آزمایش ها و استعداد وی را برای اختراع نشان می دهد.»
بنابراین در تمدن سیلک، رنگرزی در زندگی و اعتقادات مردم اهمیت ویژه ای داشته و ضمن برآوردن نیازهای عاطفی و روانی و زیبایی شناسی او در عرصه های مختلف، از کارکردهای دینی و مذهبی نیز برخوردار بوده است.
وجود معادن قدیمی لاجورد در اطراف کاشان نیز زمینه استفاده از رنگ لاجوردی را به طور گسترده فراهم می نموده است.
با وجود محرز بودن بافت پارچه و فرش در تمدن سیلک و وجود هنر رنگرزی که در بخش های دیگر به آن اشاره شد، از رنگرزی الیاف در آن دوران آثاری باقی نمانده است.
البته طرح های شطرنجی پارچه و زیرانداز بیانگر آن است که دست کم دو رنگ در این بافته ها وجود دارد، اما مشخص نیست این دو رنگ، از الیاف یا پشم طبیعی سیاه و سفید یا قهوه ای حیوانات اهلی است، یا از الیاف رنگرزی شده به رنگ های مختلف می باشد.
وجود پارچه های ملون باقیمانده از دوران ساسانی گویای آن است که در آن زمان هنر رنگرزی الیاف در کاشان رواج داشته است.
پس از طلوع اسلام،افزون بر نساجی و پارچه، سفالگری و کاشی سازی و تذهیب نیز عرصه حضور رنگرزی کاشان بوده که آثاری از آنها از دوره های آل بویه، سلجوقی، خوارزمشاهیان، ایلخانان و ترکمانان و دوره های پس از آن برجای مانده است.
توماس هربرت در سفرنامه خود از کارترایت انگلیسی-که در دوره صفویه در سال ۱۶۰۰ میلادی از کاشان دیدار کرده- چنین نقل می کند: «هنر عالی آنها رنگرزی پارچه های ابریشمی و کتانی است و دیگر گل و بوته هایی که از چرم می سازند».
همچنین مجله فارسی زبان لندن به نام روزگار نو، در مقاله ای درباره کاشان می نویسد: «این شهر از قدیم الأیام سوابق طولانی و شهرت تاریخی در کار رنگرزی داشته است و حتی کارشناسان اروپایی که به این منظور به ایران آمده اند،در کارگاه های کاشان فنون رنگرزی را آموخته و تکمیل کرده اند.»
البته در کاشان رنگرزی مخمل و ابریشم در یکجا صورت می پذیرفته و در واقع رنگرزی قالی ابریشمی با مخمل در رقابت بوده است.
پروفسور پوپ این موضوع را توضیح می دهد: «… این قالی ها نه از حیث عظمت و جلال،بلکه از حیث درخشندگی و عمق رنگ با مخمل یکسان است. مبنای این رقابت واحد است؛ زیرا هر دو دسته هنرمندان،ابریشم به کار می بردند و هر دو نسج در یک دیگرنگ و در یک کارگاه بافته می شدند.»
رنگرزی قالی پس از دوره صفویه نیز در کاشان تداوم یافت. در دوره قاجاریه با اوج گیری قالی بافی در کاشان، جمعی از رنگرزان ابریشم و مخمل به این کار روی آوردند و بدین رو رنگرزی قالی به شیوه سنتی با استفاده از رنگ های طبیعی گیاهی و معدنی رواجی تام یافت.
متاسفانه رنگ های مصنوعی که از حدود سال ۱۸۰۰ میلادی در غرب تولید شده بود،در سال ۱۸۸۳ / ۱۲۶۲ ش. به ایران نیز راه یافت.
این روش در بازار عمومی فرش ایران بازتابی نامطلوب داشت؛ چنان که لرد کرزن در این باره چنین می گوید:«از آثار صنایع دستی ایران، یگانه چیز قابل توجه قالی است. این متاع نفیس را سابقاً با نقشه های زیبای شرقی و رنگ های طبیعی نباتی تهیه می کردند. اما چند سالی است که رنگ مصنوعی آنیلین و نقشه های یکنواخت فرنگی،قالی ایران را زمین زده است، اگر چه از طرف دولت ایران برای جلوگیری از این مفاسد اقداماتی می شود.»
در پایان جنگ جهانی اول کمپانی های آمریکایی با ورود به عرصه هنر فرش دستباف کاشان و ایجاد پانزده مؤسسه مستقل در کار فرشبافی، به دخالت در ارکان آن پرداختند.
مؤلف مقاله «قالی کاشان در قرن کنونی»، در مورد دخالت آمریکایی ها در فرش دستباف کاشان می نویسد:
«… به این دلیل که فقط پیرو سود آنی و عاجل خود بودند، طرز کارشان به شکست و زیان صنعت قالی می انجامید؛ زیرا در اصول و ارکان آن مداخله و اعمال نظریه هایی می نمودند که هر چند سود و سهولت کار را هم در برداشت، ولی بالمآل اعتبار این صنعت تاریخی را متزلزل می ساخت؛ به علت آنکه از مجموع چهار عامل اصلی قالی-یعنی پشم،نقشه،رنگ،بافت- در سه رکن آن که رنگ و نقشه و بافت بود، تغییراتی دادند که اصالت صنعتی و جنبه هنری و صبغه ایرانی بودن او را از بین می برند؛ چه آنکه به جای رنگ های نباتی طبیعی ایرانی، رنگ های آلزیرین را به کار بردند. اگر چه این رنگ ثابت است، ولی خصوصیات دیگر رنگ های نباتی را ندارد که پس از کهنه شدن آن،رنگ و آب شفاف و جلوه گرم و گیرای قالی های قدیمی را پیدا کند. به علاوه آنکه خوب به عمل آوردن رنگ های شیمیایی آلزیرین هم با کارگاه های ساده و اولیه و کارگان بی سواد کار آسانی نبود.»
به هر روی، این شیه بر هنر فرش دستباف کاشان تاثیر نهاد و رنگرزی سنتی با رنگ های طبیعی را در مسیر افول قرار داد. هرچند تا سال های دهه ۴۰ کم و بیش از رنگ های طبیعی در قالی بافی استفاده می شد، امروزه به جز موارد نادر،کلیه رنگ های مورد استفاده از رنگ های مصنوعی و شیمیایی است.
رنگ های مورد استفاده در فرش دستباف کاشان
درسال ۱۳۴۴ عبارت از: سرمه ای،آبی سیر،آبی روشن،سبز،لیمویی،گلی قرمز دانه، گلی روناسی،طلایی،ملّه ای، قهوه ای،صورتی کم رنگ، صورتی پر رنگ،ترمه ای، دارچینی،مشکی، ساق چناری،خاکی،الماسی،کرم،سنجدی یا مغز پسته ای و پیازی بوده است.
در حال حاضر نیز بیشتر رنگ های فوق استفاده می شود. از جمله رنگ های مرسوم فعلی می توان: سرمه ای، لاکی،کرم،خاکی،آبی روشن،آبی پر رنگ، دارچینی،قهوه ای، طلایی،زیتونی،ساقه چناری،چهره ای،سفید،زرد،سبز کمرنگ،فیلی،گلی روناسی،گلی قرمز دانه، مشکی، مسی،پوست پیازی را نام برد.
از سال های ۱۳۴۲ به بعد، قالی های بوم گلی و بوم سرمه ای و بوم کرم در کاشان رواج داشته است. در حال حاضر قالی های بوم لاکی حاشیه سرمه ای ۴۰% و بوم سرمه ای۱۵% و بوم کرم ۱۵ تا ۲۰% از فرش کاشان را تشکیل می دهد و بقیه به سایر موارد اختصاص دارد.
«رنگ آمیزی فرش های کاشان معمولاً در رنگ های بوم یا زمینه لاکی،کرم،سرمه ای و تیرمه ای است.در حال حاضر تقریباًتعداد هفده رنگ در رنگ امیزی فرش های کاشان به کار می رود. قبلاً رنگ آمیزی فرش ها تقریباً با ۳۵ نوه رنگ بوده است.»
رنگزاهای طبیعی و دندانه های مورد استفاده در فرش دستباف کاشان
در گذشته و در موارد محدودی امروزه نیز از رنگزاهای طبیعی زیر در کاشان استفاده می شده و می شود: برگ مو،پوست انار،پوست گردو،روناس (در کاشان به آن روغناس می گویند) ، نیل، قرمزدانه،اسپرک
دندانه های مورد استفاده شامل:زاج سفید،قره قرورت (قرا)،ماست و دوغ ترش،مازو،غوره،سنگ ترش،سنگ آهک،زاج سیاه … می شود.
کارگاه و تجهیزات رنگرزی در کاشان
کارگاه های رنگرزی سنتی معمولاً دارای دو قسمت مسقف و غیر مسقف بوده و برای استفاده از آب نیز در کنار نهرها و یا قنوات احداث می شده و یا دارای چاه های دستی بوده است.
در قسمت مسقف کارگاه، در یک طرف در کنار دیوار و چسبیده به آن تعدادی خمره یا پاتیل مسی یا چدنی کار گذاشته شده و د زیر هریک نیز اجاق یا کوره مخصوصی برای به جوش آوردن آب آنها تعبیه گردیده است.
در طرف دیگر و در کنار دیوار،یک ردیف قدح یا تغار لعابدار قرار داده می شود که در آنها رنگ ها را آماده و یا الیاف را می خیسانند و یا برای آب کشیدن و شستن الیاف از آنها استفاده می کنند. معمولاً در زیر تغار یک چهار چوب برای نگه داشتن آن قرار می دهند.
تعدادی خمره نیز در کنار هست که روی آنها سبد می گذارند تا هوا در آنها جریان داشته باشد.تعدادی میله چوبی نیز روی خمره ها و بالاتر از آن در دیوار کار گذاشته شده تا کلاف هایی را که از خمره ها یا تغارها بیرون می آورند، روی آنها آویزان کنند. در این کارگاه،دلو و سطل و نیز کمچه و یک دستگاه ترازوی دقیق و قوطی های رنگ در جای مخصوص و خشک قرار دارد.
در قسمت غیر مسقف کارگاه رنگرزی، چاه دستی و یا حوضچه آب هست که از آنجا آب به داخل قسمت مسقف برده می شود. همچنین راه یا چاه فاضلاب نیز قرار دارد.
شمار زیادی تیر چوبی بلند نیز که دارای پایه های چوبی-به نام دولو- هستند،در تیر رس آفتاب قرار دارند که از آنها برای آفتاب دادن کلاف های الیاف استفاده می گردد.
استاد رنگرز معمولاً کارهای اساسی و دقیق را برعهده دارد و در اول و آخر هرکار و به دفعات متعدد،برکار نظارت می کند و شاگردان رنگرز زیر نظر او سایر کارها را انجام می دهند.
وزن کردن رنگ ها یا دندانه ها و مواد کمکی و ترکیب آنها و همچنین زمان شروع هر بخش از مراحل اساسی برعهده خود استاد است.
بافت فرش دستباف کاشان
بافندگی قالی دستباف، مجموعه اقداماتی است که در آن از یک سو با به کارگیری مواد اولیه فرش و از سویی دیگر با گره زنی پرز بر تار وپود گذاری و سایر عملیات لازم،یک تخته قالی فراهم می گردد. در اوقع بافندگی قالی بستن هزاران گره کوچک به وسیله خامه (ریشه)بر تارهای فرش است.
پیش از مرحله بافت،مراحل سه گانه تهیه طرح و نقشه، تهیه مواد اولیه و ابزار فرش بافی و رنگ آمیزی مواد اولیه،باید طی شده باشد.
بدیهی است نوع فرش، روش بافت آن و فرهنگ فرشبافی هر منطقه، بر مراحل سه گانه مذکور و مرحله چهارم که بافت قالی است، تاثیر تام دارد.
روش بافت قالی دستباف نیز مختلف بوده که در ایران دو روش فارسی باف و ترکی باف معمول است.
در روش فارسی باف، از گره نامتقارن و در روش ترکی باف از گره متقارن استفاده می شود. همچنین در روش ترکی باف بعضاً از قلاب برای گره زنی بهره می برند؛درحالی که روش های فارسی باف،قلاب به کار نمی رود. گفتنی است در هر دو روش ، از دار عمودی و ایستاده استفاده می شود.
همچنین در هر دو روش برای بافت فرش های نفیس و بسیار ظریف و نیز فرش های با قطع کوچکتر،از دار ثابت عمودی و برای بافت فرش های با قطع بزرگ ویا با طول بلند، از دار گردان عمودی استفاده می کنند.
اجزای دار گردان همان اجزای دار ثابت است و تفاوت آن در نحوه چله کشی است؛ بدین ترتیب که بتوان پس از بافتن چند متر از قالی، با پایین کشیدن مقدار بافته شده،چله گرد نخورده دار –که در امتداد همان چله های گره خورده قبلی است- را در مقابل قالی باف قرار داد تا بقیه فرش را ببافد.
این کار با تمهیدات خاص خود وطی مراحل مختلف توسط چله کشی (چله دوان) انجام می گیرد.
در منطقه کاشان اعم از جوشقان قالی که طرح هندسی می بافند و بخش های دیگر آن که از طرح گردان استفاده می کنند، در قالی دستباف گره فارسی به کار می رود و از دار عمودی کمک می گیرند.
بافت در فرش دستباف کاشان
آن گونه که در پیشینه فرش دستباف کاشان گفته شد، قبل از بافت فرش پازیریک، در دوران تمدن سیلک در کاشان فرش بافته می شده است، اما از بافته های فرش در کاشان تا قبل از فرش مقصود کاشانی (یا فرش شیخ صفی) در سال ۹۴۶ هجری، موردی باقی نمانده و یا از آن اطلاعی در دست نیست.
«تار و پود این قالی از ابریشم است و گره آن فارسی است و در اینچ مربع تقریباً ۱۹×۱۷ گره دارد که مساوی با بهترین نوع قالی کاشان در سی سال قبل [=۱۹۹۹ م] است.»
حداقل از آن زمان به بعد فرش دستباف کاشان با گره فارسی بافته می شده است خامه ان ابریشم و کرک، و چله و پود آن نیز پنبه ای بوده است.
فرشنامه ایران در این باره می گوید: قالی های بافت کاشان دو پوده است و با گره فارسی بافته می شود و رچشمار بافته های کاشان و روستاهای پیرامون آن ۴۰×۴۰ در هر گره ۵/۶ سانتیمتر است. در قالی های ظریف ۵۰ -۶۰ رج در گره، از کرک و ابریشم نیز استفاده می شود. و اکنون کاشان از جمله شهرهایی است که بافندگان آن در بافتگان آن در بافت فرش های ابریشمی مهارت بسیار دارند.
سیسیل ادواردز در کارشناس برجسته فرش در سال ۱۹۴۹ چنین می نویسد:«جنس قالی کاشان دو پوده است و در آن از گره فارسی بهره می گیرند. فرشی که در شهر کاشان و اغلب روستاهای آن تهیه می شود ۴۰×۴۰ گره و در هر گره ۵/۶ سانتیمتر است که برابر ۵/۱۵ ×۵/۱۵ گره در هر اینچ است ولی در واقع این نوع قالی ها مرغوب کاشان در حدود ۱۴×۱۴ در هر اینچ است و این برابر با نوع عالی قالی کرمان است. قالیهایی که در روستای بزرگ آران واقع در هشت میلی شرق کاشان نیست. این قالی ها معمولاً در گره ۲۸ تا ۳۰ گره دارد که از لحاظ مرغوبیت بهتر از قالی های بازاری قبل از جنگ تبریز نیست.»
در منطقه جوشقان نیز که از طرح و نقشه هندسی استفاده می کنند، گره فارسی به کار می رود. در این باره سیسیل ادواردز می گوید: «در جوشقان در حدود دویست دستگاه بافندگی وجود دارد. در نهایت تعجب مشاهده کردم که اغلب این دستگاه ها از نوع گردان است که غیر از استان کرمان،در روستاهای سایر نقاط ایران دیده نمی شود. جنس قالی های آنها دو پوده است و چون روستای فاسی زبان است، گره فارسی به کار می برند. جنس معمول که قبل از جنگ می بافتند- وم دت دویست سال قبل به بافتن این نوع اشتغال داشتند-در هر اینچ ۱۰×۱۰ گره داشت ولی جنسی که امروز تهیه می کنند، در هر اینچ بیش از ۸×۸ گره ندارد.»
در حال حاضر نیز فرش های کاشان دو پوده و دارای گره فارسی است،اما در منطقه جوشقان قالی ها دارای گره فارسی ولی بیشتر سه پوده می باشد.
«در بین پارامترهای کمّی شامل طول و عرض، خانه شمار و رج شمار، پارامتری که سبب اختلاف در نوع فرش می گردد فقط و فقط رج شمار است.
در منطقه کاشان رج شمار فرش از ۲۵ الی ۷۰ رج در گره ، ودر بعضی موارد بالاتر از آن متغییر است که به طور معمول فرش های پشمی دارای رج شمارهای ۲۷ الی ۴۰، فرش های کرکی دارای رج شمارهای ۳۰ الی ۴۵ و فرش های ابریشمی دارای رج شمارهای ۵۵ الی ۷۰ یا بالاتر می باشند.
از نظر تئوریک ، با توجه به تنوع رج شمارهای مورد استفاده و تنوع پرز خامه مصرفی، انواع فرش ها براساس پرز رج شمار می تواند در ۱۴۰ نوع بافت شود، منتها تولیدات عمده فرش در انواع مختلف،پایین تر از رقم مزبور می باشد که تابع رج شمار مورد استفاده و معمول ان منطقه است.
به طور معمول عمده فرش های تولیدی کاشان در رج شمارهایی برابر با ۲۸، ۳۰، ۳۲، ۳۵، ۳۸، ۴۰، ۴۵، ۵۰، ۵۵، ۶۰ تا ۷۰ و معمولاً خانه شمارهایی برابر با ۴۸، ۵۴، ۵۶، ۵۸، ۶۰، ۶۴، ۷۲، ۷۴، ۷۶، ۸۰ الی ۹۰ تولید می گردد. البته احتمال تولید فرش هایی خارج از رج شمار و خانه شمارهای مذکور نیز وجود دارد.»
مقدمات بافت و ابزار بافت در فرش کاشان
تهیه نقشه فرش دستباف کاشان
پس از اینکه نقشه قالی بر کاغذ شطرنجی نقش بست، برای اینکه قالی باف به راحتی بتواند از آن استفاده کند، نقاش آن را به تناسب بخش بخش نموده و آنگاه هر بخش بر روی ورق مسطح چوبی که معمولاً بین ۲۰ تا ۳۰ سانتیمتر عرض آن است، چسبانیده شود و سپس در اختیار بافنده قرار می گیرد.
تهیه دستگاه قالی بافی
الف) «دار» قالی بافی
که معمولاً از جنس چوب یا آهن می باشد، از قسمتهای زیر تشکیل شده است:
-دو «راست رو» (ستون های چوبی که در دو طرف دار به صورت عمودی قرار می گیرند).
-«زیردار» و «سردار»(دو میله چوبی کلفت که بین دو راست رو، اولی در پایین دار و دومی در بالا قرار می گیرد).
-«نیره» یا چوب کوجی (میله چوبی که به صورت افقی برای جدا نموده نخ های زیر چله و جلوگیری از سرکجی فرش بکار می رود).
-«هاف»(میله چوبی کمکی که به صورت افقی در بالای نیره، در هنگام پودکشی به ویژه برای کشیدن پود زیر استفاده می شود،نازکتر از نیره است و در عوض کردن چله به کار می آید).
-«چوبه فندک» (میله چوبی کمکی که به صورت افقی در پایین«سردار» جا دارد. هرگاه که پس از پایین کشیدن قالی، چله ها کوتاه شد پس از آخرین دوخت، نقش «سردار»دارد).
-«گاوه» (یا گوه، چوب های کوچک ۵ وجهی که دارای قاعده و دو وجه بلند مستطیل ، و دو وجه بلند مثلث بوده و برای سفت و شل کردن چله، از طریق نحوه قرار دادن آنها بین «زیردار» و «راست رو» مورد استفاده قرار می گیرند).
-«زیرپیچ» (ریسمانی است که دور زیردار پیچیده می شود و تارها را هنگام چله زدن به آن می دوزند).
ب) «تختگاه» قالی بافی
برای اینکه قالی باف بتواند هنگام بافتن، بر«دار»قالی مسلط باشد و به سهولت کار ادامه دهد، از «تخته قالی بافی» که قطعه ای چوب مسطح به طول پهنای قالی و عرض تقریباً ۴۰ سانتیمتر و کلفتی تقریباً ۵ سانتیمتر است، برای نشستن استفاده می شود.
همچنین دو «نردبان»برای قرار گرفتن این تخته در پله های آن تهیه و هر کدام از یک طرف به یک «راست رو»بسته و محکم می کردند. از قطعات چوبی و یا اجر برای تنظیم دقیق تر محل تخته کمک گرفته می شود.
ج) ابزار دستی قالی بافی
-چاقوی قالی بافی
دارای تیغه ای آهنی و لب تیز به طول حدود ۱۵ سانتیمتر است که دسته ای چوبی به طول حدود ۱۲ سانتیمتر دارد. از آن برای بریدن پرز اضافی بعد از ریشه زدن استفاده می نمایند.
-قیچی قالی بافی
در کاشان مشابه قیچی خیاطی است که تیغه ها و دسته های آن در یک راستا قرار دارند اما روی لبه خارجی یکی از تیغه های آن یک زایده فلزی به نام پشت بند لحیم می کنند. ضخامت پشت بند با نوع قالی متناسب است.
از این قیچی برای صاف کردن سر ریشه علی بافته شده و پرداخت فرش در حین بافت استفاده می کنند و پشت بند قیچی باعث می شود که پرزها به نحوی قیچی شوند که طول ساق پرز دارای ارتقاع لازم باشد.
ضمناً ضخامت فرش و خواب آن با ضخامت پشت بند قالی نسبت مستقیم دارد.
-شانه قالی بافی
این شانه از حدود ۲۵ تیغه آهنی که در قسمت سر حالت مثلثی دارند و دارای ضخامت حدود ۲ میلیمتر و پهنای ۱ سانتیمتر و طول حدود ۱۵ سانتیمتر می باشند و در کنار یکدیگر با فاصله یکسان به موازان هم قرار گرفته تشکیل شده است.
انتهای این تیغه ها در یک قالب چدنی جاسازی و محکم شده وسپس با میخ های متناسب به دسته چوبی یا فلزی شانه متصل گردیده اند (استنتاج از:صالح علوی،غلامرضا، ۸۷-۱۳۸۳، بررسی اثر کیفیت مواد اولیه و بافت در فرش دستباف کاشان، طرح مشترک دانشگاه کاشان و اتاق بازرگانی کاشان).
تهیه الیاف یا خوراک فرش دستباف کاشان
خوراک فرش دستباف کاشان براساس نوع و نقشه قالی، از الیاف پشمی یا بریشمی و پنبه ای رنگ آمیزی شده در قالب: «خامه»،«پود» و «چله» تهیه می گردد.
-«خامه» (پرز) در قالی پشمی از جنس پشم یا کرک و در قالی ابریشمی از جنس ابریشم بوده و توسط قالی باف به «تار »گره می خورد.
-«چله»(تار) اغلب پنبه ای است و بصورت تارهای عمودی چله کشی شده، بستر قالی را تشکیل داده و پرز بر آن گره می خورد.
-«پود» به دو صورت «پود زیر»(پود کلفت) و «پود رو»(پود نازک) تهیه شده و بصورت تار افقی بر روی ردیف های بافته شده قرار می گیرند. این دو نوع پود اکثراً پنبه ای بوده و قبل از استفاده ، به رنگ آبی رنگرزی می شوند.
فرایند بافت فرش دستباف کاشان
با فراهم شدن مقدمات بافت فرش دستباف کاشان، فرایند بافت طی مراحل زیر صورت می پذیرد:
۱-چله کشی (چله دوانی)
چله کشی یا چله دوانی، آماده کردن شماره نخ های تار متناسب با رحشمار و هماهنگ با اندازه قالی و آنگاه پیچیدن این تارها در فاصله های مساوی و به صورت موازی باهم و با کشش هماهنگ بر روی سردار و زیردار است. پس از چله کشی قرار گرفتن تارها به صورت دولایه تار پشت و رو و جزا از همدیگر،مشاهده می گردند.
۲-گلیم بافی (سوف بافی)
پس از چله کشی،گلیم بافی شروع می شود، به این ترتیب که باریکه ای به عرض ۳ یا ۴ سانتیمتر،به شیوه بافت پارچه، با کمک نخ پله یا پود با گذراندن پله یا پود از زیر و روی چله های تار،به حالت افقی در ۷ الی ۱۰ رج بافته می شود. در بالای قالی نیز پس از پایان بافندگی آن، گلیم بافی به همان نحو صورت می پذیرد.
پس از گلیم بافی، سرچله را گره می زنند و آنچه پس از گره خوردن باقی می ماند ، ریشه یا سر ریشه قالی نامیده می شود (در بعضی مناطق روی قسمت گلیم بافی شده، چسب مالیده می شود تا گره ها موقع بافت و شانه کوبی،نریزد).
کارکرد سوف یا ریشه نخ هایی که در مرحله گلیم بافی از میان تارهای قالی بصورت یک در میان می گذرد، تنظیم و ثابت نگه داشتن فاصله میان تارهاست.در کاشان پس از گلیم بافی که با نخ چله صورت می گیرد، یکی دو رج هم «ملیله بافی» می شود که شیوه بافت آن مثل گلیم بافی است اما نخ آن،خامه رنگی است و ملیله بافی برای یکنواخت کردن تقسیم بندی چله صورت می گیرد.
۳-ریشه زنی(ریشه بافی)
در بافت فرش دستباف کاشان، ریشه زنی یعنی به یک تار از رو و یک تار از زیر گره بستن. بافنده انگشتان خود را پشت یک جفت چله (تار پشت و تار رو) می گذارد و تار پشت را به پیش می کشد تا آن حد که جلوتر از تار رو قرار بگیرد،
آنگاه خامه را پس از گذرانیدن از پشت تار رو،براساس ضوابطی از رو به دور تار پشت می پیچد و دو سر خامه را به سوی خود می کشد و اضافه خامه (سرریشه) را که دنباله آن به صورت کلاف در بالای سر بافنده آویزان است با کارد قالی بافی بریده و ریشه دوم را آغاز می کند.
خامه هر ریشه یا هر گره باید مطابق نوع و رنگ مشخص شده در نقطه معادل آن در نقشه قالی باشد.
۴- پود گذاری (پود دادن)
گذراندن پود بطور مارپیچ از لای تارها پس از بافتن هر رج قالی، بصورت افقی و موازی هم و خواباندن آنها بر روی رج گره ها را پود دادن یا پودگذاری گویند.
برای پودکشی ، هاف را که در میان تارهای چله قرار دارد بالا می برند و جابجا می کنند تا تارها پس و پیش شود و بین آنها بصورت دو ردیف، فاصله ای ایجاد شود (چپ و راست کردن)با استفاده از این فاصله، ابتدا «پود کلفت» را بر روی گره ها می خواباندند آنگاه این رشته پود را با شانه می کوبند تا به خورد گره ها برود و بعد هاف را پایین می کشند تا تارها دوباره پس و پیش شود و وضع ردیف های آن نسبت به هم تغییر یابد و سپس «پود رو» (که به رنگ آبی است) بر روی پود زیر می کشند و باز هم شانه کوبی می کنند. پودکشی که به عهده استادکار یا بافنده ماهر است وسیله ای برای تامین بیشتر استحکام قالی است.
۵-شانه کوبی (شانه زدن)
کوبیدن پود بر روی گره ها به وسیله دنده های شانه برای آنکه پود به خورد قالی برود و در بطن آن جای بگیرد.
هدف از شانه کوبی که کار دقیقی به شمار می رود، نزدیک کردن رج های بافت به یکدیگر است.شانه کوبی باید یکنواخت و دقیق باشد و به اندازه ای کوبیده شود که پود در جای خود قرار گرفته و از پشت قالی پیدا نباشد.
شانه به طور عمودی،آرام و منظم به نحوی فرود آید که ضربه آن زیر و رو رفتگی چله ها را برهم نزده و در همه جای فرش،گره ها به طور یکنواخت به هم نزدیک شوند، نه اینکه در یکجا فشردگی و در جای دیگر پوکی یا شل بودن را باعث گردد. یکنواختی شانه کوبی در کاشان از جماه عوامل تعیین کننده اجرت قالی باف است.
۶-مقراض (قیچی کردن)
پس از شانه کوبی،رج بافته شده مقراض می شود.ابتدا ریشه ها را «سرکش» می کنند (ریشه های بافته شده را با انگشت به طرف جلو می کشند) آنگاه با مقراض کردن که با قیچی مخصوص صورت می گیرد،پرزهای اضافه ریشه که بلندتر از «خواب» موردنظر برای قالی است،چیده می شود تا قالی ضخامت یکنواختی پیدا کند.
در کاشان «خواب» قالی که معرف ضخامت آن است به وسیله «پشت بند»یا زائده ای فلزی که روی یک لبه قیچی جوش می دهند، تنظیم می گردد.بدین ترتیب که اندازه «خواب،مورد نظر، محل قرار گرفتن «پشت بند» را بر لبه قیچی تعیین نموده و آنگاه جوشکاری می شود.
۷-شیرازه بندی (کناره پیچی)
برای محکم کردن دو لبه ی کناره راست و چپ قالی،با گذراندن پود اضافی از چند تار، به گونه ای یکنواخت از پایین تا بالا لبه ها را می دوزند و دنباله این پودها را در آخر کار، گره می زنندو به شکل منگوله در می آورند.
این کار برای حفظ و محدود کردن لبه های قالی و تنظیم آنها و جلوگیری از ریش شدن چله هاست. در بعضی مناطق مثل کاشان به جای پود از خامه به رنگ بوم یا زمینه قالیبرای کناره پیچی استفاده می شود.
۸-پایین کشی (گرداندن)
هنگامی که قالی حداقل به اندازه یک سوم بافته شد، بخش بافته شده قالی را با پیچاندن به دور «زیردار» پایین می کشند تا دنباله کار در دسترس باشد و بافنده با تسلط تا آخرین رج ادامه دهد۰
گره و رج شمار
گره نامتقارن و گره متقارن
در روش فارسی باف ،«گره نامتقارن» بکار می رود و در روش ترکی باف «گره متقارن»استفاده می شود.برای بافت «گره فارسی» بافنده یک سر خامه را از کنارخه یک جفت چله، به پشت چله ای که در یک دست بافنده قرار دارد می برد و از میان آن دو چله ، بیرون می آورد.
به دور چله دیگر که در دست دیگر بافنده است بصورت چرخ کامل می پیچاند و از میان چله بیرون می کشد و آنگاه دو سر خامه را به سوی خود می کشد تا گره سفت شود. با اینکه گره فارسی دشوارتر از گره ترکی است گره کاملی به شمار می رود و محصول آن نسبت به گره ترکی مرغوب تر است. در کاشان و جوشقان و مناطق دیگر فارسی نشین گره فارسی به کار می رود.
رج شمار
مقیاس ریز یا درشت بافی فرش،تعداد ریشه بافته شده در یک «گره» است. گره معادل یک شانزدهم ذرع یا ۵/۶ سانتیمتر در شیوه فارسی باف است. بنابراین به تعداد ریشه در ۵/۶ سانتیمتر طول،رج شمار می گویند و هرچه رج شمار قالی بیشتر باشد، فرش ظریف تر و ریزبافت تر است.
اندازه های رایج در قالی دستباف کاشان از گذشته تاکنون
بیشترین اندازه های رایج در فرش دستباف کاشان ، ابعاد ۳×۲ ، ۵/۳ ×۵/۲ ، ۴×۳ ذرع و قالیچه و کناره در گذشته بوده است. امروزه ابعاد ۳×۲ و ۵/۳ ×۵/۲ متر بیشتر از ۴× ۳ متر است و ضمناً قالیچه و ذرع و نیم نیز تهیه می شود. موارد پشتی و تابلو و پرده ای کمترین میزان بافت را دارند.
