موقعیت فرهنگی و اجتماعی کاشان

چگونگی شکل گیری فرهنگ پویای منطقۀ کاشان

شرایط اقلیمی درهرجاتعیین میکند که سازگاری انسان باطبیعت چگونه باید باشد تفاوت شرایط اقلیمی درهر گوشه ازکره خاکی ،زمینه شکت گیری فرهنگ های انسانی متفاوتی رافراهم میکند ویاحداقل میتوان گفت که ویزگی های فرهنگی یک قوم ویاجامعه انسانی، از ویژگی های اقلیمی محیط زندگی آن مجموعه جدا نیست. ناگفته نماند انسان با پیشرفت ای علمی و فنی به تدریج تاثیر شرایط اقلیمی را بر زندگی خود کاهش داده و یا آنها را در جهت رفع نیازهای روزافزون خویش مهار نموده،اما باز هم از آن اثر می پذیرد.
نواحی کویری، از جمله مناطقی است که ویژگی عمده آن، هوای خشک،گرماسوزان ،بارندگی کم و بیابان های شنی است که مقدار آب های سطحی و روان در آن بسیار کم و میزان تبخیر آب ، زیاد است. افزون بر این عوامل،اختلاف شدید درجه حرارت در شی و روز نیز محدودیت هایی را برای زندگی انسان و زیست جانداران به وجود می آورد.
روابط اجتماعی در جوامعی که با طبیعت سخت کویری در ستیزند،بسیار پیچیده است و هر فرد ملزم به رعایت موازین اجتماعی است. از این رو،فردگرایی اعتبار کمتری دارد و رفتار های اجتماعی اغلب در چهارچوب هنجارهای اجتماعی محصور می گردد ارزش های جمعی و هنجارهای اجتماعی قوت بیشتری داشته وا نسجام جامعه محسوس تر است.

پیش تر گفتیم که مجاورت منطقه کاشان،هم با کویر و هم با کوه های مرکزی ایران موجب شده است که در شمال شرق و جنوب غرب آن به ترتیب آب و هوای خشک کویری و سرد کوهستانی-با تفاوت درجه حرارت بارز-وجود داشته باشد و ناحیه جلگه ای نیز با داشتن آب و هوای معتدل،ساکنان بسیاری را بپذیرد. این اختلاف درجه حرارت و وضعیت جوی همواره برای مردم این منطقه،نشان دهنده تنوع در طبیعت بوده که بی شک به زندگی آنها نیز تنوع بخشیده است. این امر موجب گشته مردم منطقه خود را تسلیم قهر طبیعت نکنند و با وجود محدودیت های طبیعی،در راه تامین زندگی مادی و معنوی و گسترش آن بکوشند. این طبیعت متنوع موجب پیدایش روحیه تنوع طلبی و نو اندیشی مردم کاشان در طول تاریخ کردیده و از سویی ذهن های کنجکاو و پویایی را پرورش داده است.آثار هنری و فرهنگی مردم این منطقه از دوران ماقبل تاریخ تا به حال گوه همین مدعاست.عامل موثر دیگر در شکل گیری فرهنگ پویای کاشان،قرار گرفتن آن بر گذر کاروانیان مناطق گوناگون-از شمال و جنوب-در پهنه تاریخ ایران است.در واقع یکی از محدود راه های ارتباطی که شمال ایران را به جنوب نجد ایران مرتبط می سازد، راهی است که از حاشیه کویر مرکزی و از منطقه کاشان عبور می کند و این امر سبب شده منطقه کاشان نه تنها برای مسافران،که برای بازرگانان و به تبع آن برای حکمرانان و سایر طبقات از اهمیت خاصی برخوردار باشد و آن را به کانون داد و ستد های مختلف مبدل سازد؛ امری که بی گمان موجب غنای فرهنگ و شیوه زندگی مردم منطقه نیز می شود. بدیهی است مردمی که بدین وسیله از انزوای کویر بیرون می رفتند،تجارب فرهنگ های دیگر را در رشد و تحول فرهنگ و تمدن خلاق خود به کار می گرفتند و با ایجاد تنوع و ابتکارات نو،آثار فرهنگی بدیعی را به سایر تمدن ها عرضه می داشتند.

تاثیر خشکی طبیعی بر تکوین اقتصاد و فرهنگ غیر کشاورزی منطقه

گرمی هوا و کمبود جدی آب سبب گشته کشاورزی در این منطقه رونق چندانی نداشته باشد، از این رو منطقه به صنعت و تولیدات غیر کشاورزی روی آوردند. بدین ترتیب،اقتصاد کاشان متناسب با تقسیم کار اجتماعی در بخش های غیر کشاورزی شکل گرفت و مناسبات اجتماعی منطقه نیز بسیار گسترده تر از مناسبات اجتماعی مبتنی بر اقتصاد کشاورزی-به گونه ای که در آن حرفه ها تخصصی تر بودند-استوار گشت.

ایجاد تخصص ها از یک سو به معنای تولید ارزش افزوده بیشتر با کیفیت بالاتر،و از سوی دیگر تقسیم کار وسیع به معنای تمیز حریم شخصی افراد یک جامعه از یکدیگر بود. اما این تمایز به مفهوم جدایی نیست،بلکه اغلب دارای وابستگی متقابل یا زنجیره ای هستند که همین امر زمینه ایجادهمبستگی های اجتماعی در یک جامعه را فراهم می آورد.همچنین وجود این تمایز، امکان رشد خلاقیت فردی و از سویی بستر مناسبی را برای رشد استعداد های گوناگون فراهم می آورد. تاریخ کاشان نشان می دهد تداوم این سنت و سابقه باعث گردیده حتی مصائب طبیعی و بلایای سیاسینتوانند این ویژگی را از میان ببرند،هرچند برای زمان های کوتاهی در مسیر آن وقفه ای نیز ایجاد کرده باشند.

مردم کاشان از ابتدای حیات اجتماعی خود- که به دوران ماقبل تاریخ باز می گردد-با خسّت طبیعت منطقه که آب را به وفور به آنها ارزانی نداشته،در ستیز افتاده و با مهربانی ،چهره زیباییاز این خاک خسیس ساخته با خلاقیت خود سفالینه های زیبای منقوش و غیر منقوشی پدید آورده اند. آنان از سنگ و خاک منطقه خود،شهر ساخته اند و پایه گذار تمدنی بوده اند که به عنوان اولین مهد فرهنگی نجد ایران،گویای ویژگی های فرهنگ نخستین این مرز و بوم است. هنر بافندگی و نساجی و نیز تولید محصولات معدنی و فلزی،از آغاز تاکنون، از ویژگی های بارز فرهنگ مادی کاشان است که همواره مسیر رشد و کمال را پیموده و بی شک از جاذبه های اقتصادی و اجتماعی آن به شمار می رود.

ویژگی جمعیتی

براساس نتایج سرشماری در سال ۱۳۷۰ شهرستان کاشان با مساحتی برابر با ۱۰۱۵۱ کیاومترمربع دارای چهار بخش و ده دهستان بوده با جمعیتی معادل ۳۱۵۹۱۹ نفر که معادل ۵۶/۰ درصد جمعیا کل کشور است. بر پایه همین سرشماری،از تعداد کل جمعیت این شهر ۱۶۱۱۲۶ نفر مرد و ۱۵۴۷۹۳ نفر زن بودند که نسبت جنسیت برابر ۱۰۴ مرد به ۱۰۰ زن است. در حال حاضر،تمرکز جمعیت در ناحیه شهری و در بخش جلگه ای بیش از نواحی دیگر این شهرستان است.با ایجاد تزلزل در ساختار سنتی نظام کشاورزی ایران و ترویج شهرنشینی در دهه ۱۳۴۰ منطقه کاشان نیز از این تغییرات در امان نماند و مهاجرت روستاییان آنجا به شهر شدت یافت؛ بدین گونه که جمعیت این شهر که در سال ۱۳۱۷ رشدی معادل ۹/۰ درصد و در سال ۱۳۳۵ رشدی معادل ۱% داشته،در سال ۱۳۴۵ به ۴/۲ درصد و در سال ۱۳۵۵ به ۸/۲ درصد ارتقاء می یابد. در دهه ۶۰ و ۷۰ نیز این رشد،جهش صعودی داشته و در سال ۱۳۶۵ نرخ آن ۵ و در سال ۱۳۷۰ نیز ۵/۵ درصد بوده است. این در حالی است که جمعیت روستایی کاشان که در سال های ۱۳۴۵-۵۵ رشدی معادل ۱۸/۲ درصد داشته،در دهه بعدی به رشدی معادل ۲۹/۱ درصد می رسد که رشد منفی را نشان می دهد. شایان ذکر است رشد جمعیت کاشان در دهه ۶۵-۷۵ براثر عوامل فزونی یاقته است: گسترش محدوده شهری کاشان ، افزایش روستاهای بزرگ حومه به حوزه شهری و نیز مهاجرپذیری از سایر مناطق به علت رشد صنایع و جاذبه های شغلی دیگر.

اما براساس سرشماری عمومی نفوس و مسکن سال ۱۳۷۵، جمعیت شهرستان کاشان به ۳۳۵۲۹۰ نفر رسیده که از این تعداد ۱۶۵۶۳۶ نفر مرد و ۱۶۹۶۵۴ نفر زن هستند. طبق آخرین برآورد جمعیت شهرستان کاشان در سال ۱۳۸۲ ، ۲۸۹۷۲۷ نفر شامل ۱۴۷۶۹۷ نفر مرد و ۱۴۲۰۳۰ نفر زن می باشد که علت کاهش تعداد نفرات، جدا شدن آران و بیدگل به عنوان شهرستان جدید، از شهرهای کاشان است.

توزیع جمعیت برحسب شغل

با توجه به شرایط اقلیمیو جغرافیایی و اقتصادی شهرستان کاشان ، بیشترین مشاغل در دوره های مختلف به صنعت اختصاص داشته است. در اینجا به مواردی در این زمینه اشاره می گردد:

براساس آمار سال ۱۳۱۷، ۹/۵۵ درصد مشاغل در اختیار صنعتگران و ۷/۲۵ دصد مشاغل در اختیار کشاورزان بوده است آمارگیری سال ۱۳۳۵نیز نشان می دهد که ۴/۶۸ درصد مشاغل در اختیار حرفه های صنعتی و عملیات تولیدی و ۷ درصد مشاغل در اختیار حرفه های زراعت و کشاورزی است. در سال ۱۳۴۵ بخش های صنعت و ساختمان ۷۱ درصد مشاغل و بخش کشاورزی ۵ درصد مشاغل و بخش خدمات ۲۴ درصد و در سال ۱۳۵۵ بخش های صنعت و ساختمان ۶۵ درصد مشاغل و بخش کشاورزی ۵ درصد مشاغل و بخش خدمات ۳۰ درصد مشاغل را در بر می کرفتند.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، بازگشت به روستا و توجه به کشاورزی و توسعه روستایی تغییراتی را ایجاد می نماید .توزیع جمعیت شاغل ده ساله و بیشتر در سال ۱۳۶۵ به این ترتیب می شود:

بخش صنعت ۷/۴۹ درصد،بخش کشاورزی ۹/۱۸ درصد و بخحش خدمات ۴/۳۱ درصد مشاغل را به خود اختصاص می دهند.(گذشته و حال کاشان در یک نگاه ،طرح و برنامه دانشگته کاشان،۱۳۷۱).

هرچند این درصدها در دهه هفتاد و هشتاد به ویژه در بخش کشاورزی تغییر کرده است اما همچنان اولویت بخش صنعت در مشاغل باقی مانده است که نشانگر ویژگی ساختاری مشاغل در شهرستان کاشان است.
نکته جالب توجه اینکه قسمت مهمی از مشاغل بخش صنعت،به مشاغل نساجی در دو حوزه ماشینی و دستی اختصاص دارد که فرش نیز میزان قبل توجهی را در بردارد.(به آمارهای فرش در قسمت مربوطه مراجعه شود).

منبع:

نگاهی به تاریخ درخشان فرش کاشان

تألیف:دکتر امیرحسین چیت سازیان

عضو هیئت علمی داشگاه کاشان

انتشارات سروش

تهران ۱۳۸۸