بته جقه را مظهر رمزی شعله آتشکده های زرتشتی، تمثیل بادام، گلابی ،انجیر ، و در جایی به میوه نخل، سنوبر دانسته اند و یا پرنده مهر یا مشابه ساختن آن با شیارهای رودخانه جوضا که در مسیر خود از دره کشمیر به جلگه هندوستان می رود ، میوه انبه و یا سوگی به معنی طوطی ماده در هندوستان و نشانه احترام و اعتقادی است که در باور های عامه دو کشور ایران و هند برای این نقش قائلند.
در زبان انگلیسی بته معمولاً به نام مخروط لاغر شده یا میوه کاج باریک شده است.
تاریخ بته جقه
به هر حال بته را بیشتر به درخت و گیاه ربط داده اند تمام موارد مذکور طرح هایی هستند که جزئی از اسطوره ها و اعتقاذات ایرانیان قدیم بوده و تحت تاثیر فرهنگ و شرایط اجتماعی قرنها بعد تغییر فرم و شکل داده است.
اخیراً برخی به این نتیجه رسیدهاند که این نقش مایه تجسم یا فته گیاهی هندی است و به تبع آن یقین کرده اند که بته جقه از هند به ایران آمده است.
اما شواهد تاریخی بسیاری است که بته در اصل سرو بوده س روی که تارک آن از باد خم شده و بر خلاف تصور رایج (بیشتر به حکم فراوانی این نقش مایه در شال کشمیر) از ایران به هند رفته است.
سرو در دوره پیش از اسلام، دیگر بار مذهبی و رمزی ندارد و صرفاً مداومت یک نقش مایه سنتی است و حتی ادامه حیات درخت سرو در بقاع زیارتگاهها و قدمگاههای عصر اسلامی تداعی کننده مفهوم مذهبی سرو پیشینیان نیست.
کسانی نیز تا به جایی پیش رفته اند که منشا آن را از خط هیروگلیف و تصویر شناسی و خط تصویری مصری دانسته اند.
اما در جاهای بیشتری به سروی که تارک آن از باد خم شده و نماد رمزی شعله مذهب زرتشت، ذکر گردیده است.
پس از برسی ریشه و وجه تسمیه بوته بی ربط نمی باشد که سیر و تحول و تطورآن را دنبال کنیم . بته ای که ازهزاره هشت قبل از میلاد تا دوره هخامنشی درهنرها به کار برده می شود، بیشتر بته بادامی بود و تعداد کمی از آنها خمیده هستند.
اولین بته جقه در تاریخ هنر ایران
از نمونه های یافته شده که شاید اولین بته مشاهده شده در تاریخ هنر ایران است ، نمونه ای که یافته شده در پیکر کنده های آشوری ایلامی متعلق به سه هزار فبل از میلاد است و گلدانی را می بینیم که دو عدد برگ بته مانند از آن آویزان است .
این بته ها ساده و عاری از تزئین هستند. نقشه برجسته مذکور هم اکنون در موزه بغداد است سیر وتحول و تطور سرو به صورت نگاره بته ای فرآینده ای است بسیار طولانی و پر پیچ وخم که قابل تفکیک به مراحل قبل از اسلام و بعد از اسلام است.
وجه تمایز مرحله یکم در منزلت خاص سرو بوده به عنوان درخت مفدس و یک مظهر رمزی ، مذهبی و نشانه ای ازخرمی و همیشه بهاری و نیز مردانگی که سر آغاز آن هنر ایلامی – عاشوری و سرانجام آن هنر هخامنشی لست اما در ادوار پس از اسلام مفهوم مقدس خود را از دست داده و صرف یک نقش سنتی در هنر ها به کار می رود.
بته جقه در دوره های تاریخی ایران
بته جقه در دوره هخامنشی
بر روی حجاری های ، و جامه های مختلف طلایی ، وسایل رزم ، گلدان و زینت آلات می توان دید که بته ها در این دوره کم کم خمیده می شوند .
بته جقه در دوره اشکانی
نمونه های بسیار کمی از آثار هنری و متنوع ایرانی در دست است . در نقوش دوره اشکانی طراحی برگه با دم برگی بسیار نازک شبیه بته جقه دیده شده است.
بته جقه در دوره ساسانیان
در این دوره تنوع آثار را می توان در ظروف نقره ای و طلایی ریتون ، شمشیر ، انواع بافته ها ، معماری ، کچ بری و زیورآلات می توان دید دراین دوره درزمینه نقوش بته جقه ای بیشتر از فرم بته های دیگراستفاده شده و تنوع فرم بسیاراست.
فرم بادامی سرو کاج خرمی و … قابل توجه است که حتی علامت مخصوص سا سانیان نیز بر طبق نظر برخی مورخان و محققان از فرم بته گرفته شده و بیشتر توجه هنرمندان این دوره استفاده از جقه در طراحی اشکال دیگر است مانند بال و پر پر ندگان و ایجاد تر نج از تر کیبات بته جفه ای در حجاری های طاق بستان در دوره ساسانی حدود ششصد میلادی در اطراف نقش یک سیمرغ تزئیناتی مشاهده می گردد که بسیار شبیه به طرح بته جقه یا همان سرو که تارکش را باد خم کرده است وجود دارد .
قابل ذکر است که این نقوش بر روی جامه شاه که سوار بر اسب است ، نیز نقش گردیده بنا براین نقش بر روی پارچه های آن دوره استفاده شده است و همین طور در طرح آنتی نوئه قوچ ( سئو ۶- ۶ میلادی ) از گورستان زیر زمینی انتی نوئه در مصر دو قطعه بافته به دست آمده که نقوش برگ مانندی شبیه به بته جقه اطراف این قوچ نمایان است . در دوره ساسانی نقش بته با طرح جانوران است.
بته جقه در دوره سقوط ساسانی و ظهور اسلام
از این دوره به بعد بته مفهوم اصلی خود را از دست می دهد . در موردپیشینه تاریخ بته در هنر مردم ایران نوشته اند که از زمان خلفای عباسی این نقش خصوصا در طرحهای قالی مورد استفاد قرار گرفته شده است.
پس از اسلام سرو به نگارهای زینتی بدل میشودو همچون از ما هیت وبار مذهبی خود تن رها می کند.
از قالب اصلی و طبیعی خود بیرون امده و به صورت بسیار ساده که تنها با دو خط منحنی پیوسته که رفته رفته تارک آن به یک سو خمیده میگردد ، ترسیم می شود اینجا است که ندفه بته جقه بسته می شود نقش بته بر روی سفالینه هایقرن ۵هجری کاشان، گرکان، نیشابور ، ساوه و ری رواج داشته است متاسفانه از سده شش تا هشت هجری اثری از بته جقه نیست که مراحل تکوینی و تبدیل سرو ویا گیاه دیگری به صورت بته را بررسی کرد .
بته جقه در دوره صفویه
نمونه های منسوج این عهد همچون قطعاتی از پارچه زری سده ۱۱ از لحاظ تجسم مراحل اساسی دگردیسی سرو به بته و تبدیل شدن آن به شکل دیگر اهمیت به سزا دارد . از این دوره به بعد کم کم درخت سرو پیش از پیش تحلیل رفته و تنها قالب تهی شده آن بر جا مانده و در کنار آن بته منقش در کار ظاهر شدن است و این هیئت و حالتی لست که در آن همه انواع نقش مایه بته ای پشت هم می آیند . بر روی قالی های شاه عباس دوم ( یعنی نیمه اول قزن یازده ) نقش سرو را می بینیم . در این دوره بته ها تز ئینات ریزی دارند و مزین به نقوش خطاطی هستند.
بته جقه در دوره افشار و زند
در این دوره به علت نا بسامانی ها آ ثار کمی بر جای مانده و تنها بر روی تعدادی از قالی ها ، پوشش زین اسب و خورجینها و ، ویزه های به دست آمده طرح بته بر روی انها استفاده شده است.
قاجاریه : بته های این دوره بیشتر به بته میری یا سرابندی شباهت دارد و اثر رابطه متقابل سرو و نگاره ها معروف به بته جقه را نمایان می سازد . این سرو در ابتدا به صورتی بوده که باغی را در خود جای می داده است و حلت درونی _ برونی آن و رابطه محیطی و محاطی آن کم کم تغییر کرده و به صورت بته جقه ای در آمده است .
بته جقه در دوره پهلوی تا انقلاب اسلامی ( معاصر )
در این دوره به علت شکاف عمیقی که میان طرحهای سنتیو هنرمندان معاصر افتاده دیگر چون گذشته نقش مایه های جاوید و سنتی را نداشته ایم اما برخی هنرمندان بومی وابستگی عمیقی از نظر فرهنگی و اقتصادی به هنر های جاوید و سنتی داشتند و سبک و هنر خود را در این دوره متلاطم حفظ کرده اند.
باشد یک بار دیگر هنرمند خود را دریابد و هنر اصیل ایرانی از زیر خروارها خاک دوباره سر بر آورد و همچون اعصار و قرون طلایی کذشته بدرخشد و باز هم هنرمندان و انسان هایی نیک – چون معنی لغوی هنر یا هونر انسانهای نیک در این عرصه هنر گام بر دارند.
