ارباب حسن تفضلی یکی از بنیانگذاران مهم صنعت نساجی در ایران است که کارگاه کوچک وی تنها طی 45 سال تبدیل به یکی از بزرگ ترین واحدهای نساجی ایران و خاورمیانه شد که سالانه هزاران کارگر خارجی که بیشتر از کشورهای کره و ژاپن بودند را برای کار، راهی شهر کوچک کاشان می کرد.
حاج حسن تفضلی، فرزند عبدالرحیم متولد سال 1374 در کاشان است. بر اساس اطلاعاتی که روی کارت بازرگانی ارباب تفضلی درج شده است، تحصیلات او لیسانس بود.
ورود ارباب تفضلی به تولید
حاج ارباب در دوران جوانی تجربه تجارت کالاهای مختلف در بازار کاشان را داشت ولی نهایتاً در 28 آذر ماه 1313 یعنی زمانی که 39 ساله بود، با سرمایه اولیه 200 تومان و با مشارکت چهار نفر، اولین فعالیت مدرن نساجی را در کاشان تاسیس کرد.
او ابتدا کارگاه کوچکی برای تهیه نخ های صنعت فرش بافی با 100 نفر تاسیس کرد.
در اول تیر 1327 به منظور توسعه کارخانه، نوسازی ماشین آلات ریسندگی و بافندگی و چیت سازی، مبلغ 48 میلیون ریال به سرمایه شرکت، اضافه شد.
در طی سال های 1334 و 1338 ارباب حسن تفضلی با افزایش سرمایه، کارخانه دیگری با 14 هزار دوک نخ ریسی و 508 ماشین بافندگی، رنگرزی، چاپ و تکمیل، تاسیس شد، که روزانه 70 هزار متر پارچه پشمی، ابریشمی، پوپلین، ساتن و کرپ دوشین تولید می کرد.
پس از هشت سال (سال 1346) تعداد دوک های نخ ریسی به 36500 عدد، ماشین های بافندگی به 1040 عدد و تعداد کارکنان به 2800 نفر افزایش یافت.
روزانه حدود صد هزار متر پارچه و 90 نوع بافته، تولید می شد. قسمت ریسندگی، بافندگی، رنگرزی، چاپ و تکمیل انواع منسوجات – از پنبه طبیعی، الیاف سنتیک- پارچه های زنانه و مردانه تولید می کرد.
در سال 1350 شرکت از واحد جدید خود بهره برداری کرد و با 20 هزار دوک ریسندگی و دستگاه های بافندگی، محصولات کرب، ژورژ، فاستونی، پلی استر، پوپلین و پارچه های مبلی تولید کرد.
کارکنان شرکت در سال 1352 به 3200 نفر رسید؛ سال 50، بیش از 15 میلیون ریال، سود ویژه بین کارگران توزیع شد.
سرمایه شرکت سال 1356 به یک میلیارد و 755 میلیون ریال افزایش یافت. طی 40 سال، زیربنای کارخانه به 58 هزار مترمربع رسید. محصولات آن انواع منسوجات نخی، ابریشمی، الیاف پشمی، مصنوعی، متقال و تولید سالانه شرکت، 35 میلیون متر، از انواع پارچه بود.
در اسفند 1355 ریسندگی و بافندگی کاشان در بورس پذیرفته شد، بهای اسمی هر سهم 5000 ریال و آخرین قیمت هر سهم در پایان 1357، به مقدار 10300 ریال بود. این شرکت در سال 1357 با بیش از 8500 سهامدار، حدود 4500 پرسنل، چهار متخصص خارجی و 11 مهندس فعالیت داشت.
کارخانه مخمل و ابریشم طاوس نساجی جهان
دومین سرمایه گذاری صنعتی ارباب حسن تفضلی در سال 1334، در کارخانه مخمل کاشان صورت گرفت که 25 درصد سهم متعلق به تفضلی و 75 درصد سهم از آن خاندان لاجوردی بود.
کارخانه مخمل و ابریشم کاشان حدود 120 هزار متر مربع زمین و 6500 متر مربع زیربنا داشت و به تولید انواع نخ، پارچه های چادری، حریر، انواع مخمل پتویی، مبلی، کبریتی، پلاش، شیفون و نخی، سجاده و… می پرداخت و طی 25 سال به تدریج توسعه یافت. در اواسط دهه 40، سرپرستی مخمل با تفضلی، لاجوردیان و محمود رضایی (فارغ التحصیل مدیریت صنعتی از آمریکا) بود. این کارخانه در سال 1345 حدود 2000 پرسنل داشت.
در بهمن 1353 شرکت مخمل و ابریشم کاشان در بورس پذیرفته شد که ارزش هر سهم آن 1000 ریال بود. در سال 1357 ارزش معاملاتی آن به 1400 ریال رسید. شرکت مخمل در سال 1357 بیش از 2040 سهامدار داشت و سرمایه آن پس از چند مرحله به یک میلیارد و 567 میلیون ریال، افزایش یافت.
مدیران و سهامداران کارخانه، تفضلی، لاجوردیان و خانواده لاجوردی بودند. تفضلی مدیری مجرب و آشنا به بازار بافندگی ایران بود که در صنعت نساجی سابقه ای 20 ساله داشت.
او در زمان تاسیس مخمل، صنعتگری شناخته شده (در حوزه نساجی) بود. محصولات کارخانه مورد پسند بازار بود و هرقدر تولید می شد به فروش می رسید، به طوری که فروش شرکت از 49 تومان در سال 1349 به 500 میلیون تومان در سال 1357 رسید.
برای افزایش تولید به کارگران پیشنهاد شد بر پایه کارمزد (به جای روزمزد) کار کنند. مزد کارگران، شش تومان، در ازای 12 متر تولید مخمل بود. هر کس، بیشتر از 12 متر می بافت، مزد آن را دریافت می کرد. تولید آنان به موازات بالا رفتن سطح بهره وری به روزی 28 متر و دستمزد آنان به 10 تا 14 تومان رسید.
نگاهی اجمالی به تحول سرمایه گذاری، مقدار تولید، تعداد پرسنل، و افزایش واحدها نشانگر این است که تفضلی طی بیش از چهار دهه، به طور دائم به نوسازی و توسعه واحد اقتصادی خود می اندیشید.
ارباب حسن تفضلی در اتاق بازرگانی
حسن تفضلی در نهادهای کارفرمایی، اتاق بازرگانی کاشان و ایران مشارکت داشت.
وی به دلیل سابقه طولانی در صنعت نساجی، فردی معتبر و شناخته شده در این زمینه بود؛ از این رو در 30 آبان 1334 در انتخابات اتاق بازرگانی کاشان حسن تفضلی، حسین اطمینان، حسین شریفیان و حاج سیدمحمد سیدی به نمایندگی انتخاب شدند و محمود کیهان را به عنوان رئیس اتاق بازرگانی کاشان، انتخاب کردند.
سال 1339 تشکیل سندیکای صاحبان نساجی صورت گرفت. در آغاز، ریاست آن را حسن کورس و خزانه داری آن را القانیان بر عهده داشت. تا سال 1357 حسن تفضلی، عبدالله مقدم، محمدعلی غضنفر، محسن اخوان و… از اعضای هیات مدیره سندیکا بودند.
زمانی که مخمل شیفون از فرانسه، وارد ایران شد، تفضلی و لاجوردیان به فکر تهیه این پارچه در خود ایران افتادند. مدیر کارخانه گوسکن سازنده ماشین مخمل به آنان گفت فقط چند کارخانه در اروپا قادر به تولید این محصول با کیفیت هستند و آنان را به علت مشکل و ظریف بودن تولید مخمل، از این کار بازداشت.
تفضلی گفت، این صنعت، مال کاشان است و 400 سال پیش، از کاشان به چین و سایر نقاط رفته است؛ چگونه ما نمی توانیم این محصول را تولید کنیم؟
با اصرار تفضلی، قرارداد خرید 50 دستگاه به امضا رسید. آنان دو مهندس تولیدکننده مخمل را با دو برابر حقوق دریافتی در آلمان و پرداخت هزینه مسکن به کاشان آوردند تا به تولید مخمل بپردازند.
تفضلی و لاجوردیان در سال 1343 به فکر تولید چادر مشکی، پارچه پلی استر زنانه و مردانه و آستری ابریشمی افتادند. آنان به ژاپن رفتند تا کارخانه حریربافی را خریداری کنند.
در آغاز 200 دستگاه از ژاپن و پس از آن 100 دستگاه از سوئیس خریدند. تا انواع چادر، آستر و لباس پلی استر را تولید کنند. به همین منظور، چند مهندس ژاپنی را به مدت سه سال در کارخانه مخمل استخدام کردند.
حسن تفضلی، اکبر لاجوردیان و دکتر علی خویی، از اعضای اتاق بازرگانی در سال 1345 به حج رفتند. متوجه شدند که انواع سجاده ها به ارزش چندین میلیون دلار از بلژیک و ایتالیا به عربستان سعودی صادر می شود. آنان اقدام به وارد کردن ماشین آلات تولید سجاده از بلژیک و نصب آن در ایران کردند. و پس از سه سال، قادر به تولید آن شدند. این سجاده ها آنچنان مورد استقبال قرار گرفت که تمام تولیدات، به جای صادرات در بازارهای داخلی به فروش می رسید.
کار به جایی رسید که مخمل وارداتی را به نام مخمل کاشان می فروختند و شرکت برای شناسایی تولید داخل در گوشه ای از سجاده پرچم سه رنگ ایران را طراحی می کرد.
در خرداد 1353 فرح پهلوی از کارخانه های نساجی کاشان بازدید کرد؛ هنگام بازدید، چهار نفر از صاحبان صنایع کاشان از او اجازه خواستند برای تربیت مهندس و تکنسین مورد نیاز کارخانجات کاشان، یک مجتمع آموزش صنعتی، مشابه دانشکده کار بلژیک احداث کنند. همچنین خواستار تاسیس بیمارستانی از سوی تامین اجتماعی شدند؛ چرا که 10 هزار کارگر بیمه شده در کاشان وجود داشت؛ در ضمن، خواستار رسیدگی به مساله وجود املاح در آب لوله کشی شدند. شش هزار متر زمین اهدا شد که وی آن را برای پارک کودک، اختصاص داد.
پیش از تاسیس کارخانه های نساجی، مردم کاشان در جست وجوی کار به اصفهان می رفتند. رویای فعالان صنعتی – مثل تفضلی و لاجوردی – آن بود که با تاسیس کارخانه اهل کاشان برای کار به شهرهای دیگر نروند. در شهرشان بیکاری وجود نداشته باشد؛ با توسعه کارخانه های نساجی این رویا پس از سه دهه تحقق یافت. تنها در کارخانه مخمل و راوند و ریسندگی و بافندگی حدود هشت هزار نفر شاغل شدند.
پس از آن، حتی برای کارهای ساختمانی و نیروی کار، کارگر از سایر استان ها به کاشان مهاجرت می کردند. آنان به دلیل کمبود کارگر در کاشان، پیش شرط شش کلاس سواد و معافیت از نظام را کمتر رعایت کردند. مشکل کمبود کارگر، به حدی بود که برای کارخانه راوند کاشان، ریسندگی اراک و پوشینه بافت قزوین، هزار کارگر ماهر از کره جنوبی آوردند. دو کارخانه را به علت کمبود کارگر در کاشان به اراک و شهر صنعتی قزوین منتقل کردند؛ بر همین اساس، سطح دستمزدهای روزانه در کاشان در اوایل دهه 50 به 16 تا 18 تومان افزایش یافت.
در خرداد 1353 فرح پهلوی از کارخانه های نساجی کاشان بازدید کرد؛ هنگام بازدید، چهار نفر از صاحبان صنایع (ارباب حسن تفضلی، اکبر لاجوردیان، محمدتقی و سید محمد فقیهی) که از مؤسسین کارخانه کاموا بودند با وی دیدار کردند و از او اجازه خواستند برای تربیت مهندس و تکنسین مورد نیاز کارخانجات کاشان، یک مجتمع آموزش صنعتی، مشابه دانشکده کار بلژیک احداث کنند.
همچنین خواستار آن شدند که تأمین اجتماعی بیمارستانی تأسیس کند؛ چرا که ده هزار کارگر بیمه شده در کارخانه های بزرگ کاشان وجود داشت.
در ضمن، خواستار رسیدگی به مسئله وجود املاح در آب لوله کشی، شدند. دیگر خواسته آن ها تأسیس فرودگاه در کاشان بود.
در پایان این دیدار، لاجوردی شش هزار متر زمین به فرح پهلوی اهدا کرد که وی آن را برای پارک کودک، اختصاص داد.
انقلاب اسلامی و نابودی صنعت نساجی ارباب
تفضلی بین کارگران، به ارباب مشهور بود؛ دائماً در مصاحبه ها تکرار می کردند:تا ارباب بود، کارگران با جان و دل کار می کردند و کسی شرمنده زن و بچه اش نبود. پارچه تولید کارخانه با برترین کیفیت تولید می شد و بازاریان برای خرید آن رقابت می کردند. همه چیز هماهنگ و منظم بود. وقتی رفت، به تدریج همه چیز تغییر کرد. صلابت و مدیریت خردمندانه، پس از وی دیده نشد.
به روایت یکی از کارگران عضو انجمن در فضای انقلابی دهه 60 فشار نمایندگان انجمن و شورای اسلامی کارگران کارخانه به حدی بود که تفضلی را از سوار شدن به ماشین بنز بازمی داشت؛ زیرا آنان سوار شدن بر ماشین لوکس را توهین به ارزش های انقلاب می دانستند؛ طوری که مجبور شد ماشینش را تغییر دهد. یکی از همان کارگران می گفت که هرگاه بر سر مزارش می رود از وی طلب عفو می کند.
مدیریت، پس از 36 سال در صنایع ریسندگی و بافندگی کاشان به اهدافش نرسید؛ حتی نتوانست شرکت را سرپا نگه دارد. شرکت از سال 1377 دچار بحران شد. سال 1386 طلب کارگران از کارخانه 16 میلیارد تومان بود؛ که پنج میلیارد تومان آن، طلب کارگران بازنشسته و 11 میلیارد تومان آن، متعلق به کارگران شاغل بود. آنان با فروش سرمایه های شرکت، بازخرید پرسنل و بازنشسته کردن پیش از موعد کارگران، کوشیدند زیان انباشته را کاهش دهند.
تفضلی در کارهای نیکوکارانه مشارکت داشت – کمک به ساخت باشگاه ورزشی کارگران، ساخت مرکز رادیولوژی و بخش سی سی یو در بیمارستان شهید بهشتی کاشان، مرمت مزار محتشم کاشانی و چاپ اشعار وی، کمک به مساجد و هیات های مذهبی نشانگر توجه او به مسائل خیریه بود.
کمک مالی برای تاسیس دانشکده علوم پزشکی کاشان بخشی از فعالیت های اجتماعی او پس از انقلاب بود. همچنین دخترش زیبا تفضلی در احداث ساختمان دانشکده نساجی و هنر دانشگاه کاشان، نقش بسزایی داشت.
بزرگ ترین اتهام وی، مشارکت در بانک صنایع (سال 1352) بود؛ ماهی چند بار بدون دریافت دستمزد در جلسات آن شرکت می کرد (1356 ـ 1354).
با اینکه کارمند بانک نبود در 27 مرداد 1359 کارگزینی بانک صنایع سابق، وی را اخراج کرد. پس از انقلاب به علت عضویت در بانک صنایع ممنوع الخروج شد. در بهمن 1361 با قید تعهد مبنی بر عدم خروج از حوزه قضایی تهران و کاشان و سپردن وثیقه پنج میلیون تومانی آزاد شد.
کارخانه ریسندگی و بافندگی کاشان تیر 1358 مشمول بند دال قانون حفاظت صنایع قرار گرفت و جزو هیچ یک از بندهایی که اداره واحدها را در اختیار سازمان های دولتی قرار می دهد، نشد.
با این که مشمول مصادره نشد، از سال 1359، ممنوع المعامله شد و نتوانست فعالیت اقتصادی خود را توسعه دهد. در حالی که بیمار بود، نمی توانست برای درمان به خارج از کشور برود. قریب 9 سال پیگیری وی در شعبه های مختلف دادگاه تا زمان مرگش ادامه داشت.
بانک مرکزی شهریور 1366 (دو ماه پیش از فوت) اعلام کرد خروج ارزی از سوی ارباب حسن تفضلی صورت نگرفته است. زندگی این کارآفرین در رویای ناکجاآباد به پایان رسید (آبان 1366). پس از انقلاب در تمام مکاتباتش با نهادهای حقوقی، تاکید بر 50 سال خدمت به صنعت کشور کرد.
منبع:
خبرگزاری فارس ، تجارت فردا ، خبرگزاری تسنیم ، فرارو ، دنیای اقتصاد ، همشهری و اطلاعات از کارگران سابق