سیر تحول نقش ماهی در فرش
چکیده
طرح ماهی درهم یکی از مهم ترین و در عین حال فراگیرترین طرح های قالی ایران است.
این طرح در بیشتر مناطق قالیبافی کشور استفاده شده و در بازارهای جهان فرش نیز همواره مورد استقبال قرار گرفته است، درحال حاضر بافندگان فرش دستباف استانهای خراسان جنوبی ،همدان، آذربایجان شرقی ، مرکزی، فارس و… از طرح ماهی درهم به عنوان نقشه فرش استفاده می نمایند که در هر یک از مناطق فوق دارای ویژگی های خاص از لحاظ نقشمایه های کاربردی اندازه واگیره، حواشی کاربردی رنگبندی و بالاخره سبک نقشه از نظر شکسته یا گردان می باشد.
در این مقاله تلاش گردیده اولآ ریشه های تاریخی و نمادین طرح فوق و ارتباط آن با آیین مهر میترا و نمادهایی همچون ماه، ماهی و زمین مورد بررسی قرار گیرد. ثانیآ هر یک از گونه های رایج ماهی در هم در مناطق مختلف کشور آنا لیز شده و با یکدیگر مورد مقایسه قرار گرفته اند ، ثالثآ در این مقایسه تاثیرات اقلیم ، جغرافیا ، فرهنگ ، اعتقادات و پتانسیلهای بالقوه موجود در هر یک از مناطق در خصوص فرشبافی بر طرح ماهی درهم تجزیه و تحلیل شده است .
مقاله دستاوردهای بسیار خوبی در خصوص شناسایی، ریشه یابی گونه های مختلف طرح ماهی درهم و علل شکل گیری گونه های مختلف اینطرح داشته است.
مقدمه
انسان کمال طلب همواره در جستجوی سعادت و جاودانگی، به انواع روشها دست یازیده تا عطش وجودی خود را بنشاند چنانکه همهی انسانها به دنبال سعادت و جاودانگیاند و هر کس میخواهد به طریقی به آن برسد .
یکی ازروشهایی که در قدیم جهت جاودانگی مرسوم بوده است کشیدن نقشهای حیوانات به خصوص اعضای بدنی آنها می باشد و این عمل نشان دهنده قدرت و سعادت وبه منظور تسخیر روح حیوان صورت می گرفته است تا بدین صورت میل به جاودانگی و کمال خواهی خویش را به آیندگان نشان دهد.
پیشرفت بشر تا بدانجا رسید تا بتواند این طرح ها را از روی دیوارهای غارها بر روی زیر انداز خود همراه با ظرافت بیشتری پیاده نماید.
یک دسته بسیار مهم از طرح های ایرانی را که تقریبآ در سراسر ایران پراکنده است با نام هراتی و نام جدیدتر و محدودتر ماهی در هم می شناسند.
اصطلاح هراتی ازآنجا پیدا شده است که این طرح در دوره تیموری و در هرات رواج فراوان یافت و تعداد زیادی طرح شاهانه، چه درفرش و چه در معماری، با این طرح شکل گرفت.
اصطلاح ماهی در هم عامیانه است و نمی دانیم در چه زمانی پیدا شده است، ماهی در هم شکل ویژه ای از هراتی است .
اساس طرح هراتی و گونه ای از ماهی در هم عبارت از دو ماهی و گل گردی (معمولآ هشت پر) در میان آن میباشد . بدیهی است در دوره اسلامی ماهیها به برگ شباهت یافتهاند چرا که در دوره اسلامی بر روی فرش و امثال آن نقش واقعی از بین برده اند تا مبادا در نماز، سجده به آن نقش یا موجود کنند، مخصوصاً اهل تسنن بر روی فرش و امثال آن که نقش واقعی انسان و حیوان داشته باشند نماز نمی گذارند، در واقع گل وسط هم چهره انسان بوده است که به یک گل گرد تبدیل یافته است.
بنیاد طرح هراتی را در آیین مهر (میترائیسم) یافته ایم ناچار آن را به طور خلاصه بررسی می کنیم.
در آیین مهر، میتره / میترا درون آب متولد شده است، به همین دلیل در آثار این آیین، مهر را به صورت کودکی بر روی نیلوفر آبی تصویر می کنند. (شکل ۱)
دو ماهی یا دو دلفین مهر را از آب بیرون می آورند، مجسمه ای از مهر باقی است که دو ماهی یا دو دلفین را در دو طرف چهره او نشان می دهند . تعداد زیادی مجسمه باقی است که زنی عریان را با یک ماهی یا دلفین نشان می دهند که همه اینها چهره های مختلف همان اسطوره اند، همان دو ماهی و چهره است که بنیاد طرح هراتی شذه است .
در یک مینیاتور بازمانده از دوره تیموری دو ماهی را در دو طرف سر مردی ملاحظه می کنیم ، این نشان میدهد که تا این دوره گوشه هایی از اساطیر آیین مهر در میان مردم زنده بوده است و به احتمال بسیار قوی هنرمندان ایران در قرن نهم هجری با بنیاد طرح هراتی آشنایی داشتند و فرشهایی هم با همین نقش وجود دارد.
ماهی های هراتی در دوره تیموری فروان بر روی فرش و در ترکیب با عناصر دیگری مثل ختایی، اسلیمی، برگ باد زنی، نیلوفر آبی ( شاه عباسی دوره های بعد)، گل، برگ، غنچه، برهم سوار و… به کار گرفته شده و فرش های هراتی دوره ی تیموری را ساخت که متـﺃسفانه از آن ها تنها یکی – دو قطعه مشکوک مانده است ، اما هراتی ها ی هرات و اصفهان که در دوره ی صفوی بافته شده است نسبتا˝ زیاد و به اندازه کافی باقی است که گویای انواع نقشه های هراتی می باشد.
در این نقشه ها بیش از همه در حاشیه است که ماهیهای هراتی خود را نشان می دهد و در متن بسیار کم دیده میشود.
اثر آئین مهر را به شکل دیگری هم در فرش ایران می توان دید و آن در حاشیه بسیار معروفی است که در هر گوشه ایران نامی دارد ، اما مناسب ترین نام در فارس به کار می رود و آن ” دو سکومی” یا ” دو ستکامی ” به معنی جام شراب است . (شکل ۲)
در این نقش که اغلب در حاشیه فرش ها به کار میرود دو برگ در دو طرف یک جام تصویر می شود این دو برگ پهن نمادی از همان دو دلفین یا دو ماهی است که در نقوش هراتی از آن سخن گفته و جام نیز نماد آئین مهر است و به این ترتیب این نقش یا حاشیه دوستکامی هم از آئین مهر بر روی فرش ایران یادگار مانده است.
میترا در اسطوره
هراتی از جمله نقوشی است که ریشه در تاریخ و ایران باستان دارد . بر اساس مطالعات انجام شده بر روی آثار موجود ، این نقش از اواخر دوره تیموری و در تمام دوران صفوی مورد استفاده بافندگان قرار داشته و بعد ها نیز تاثیر عمیقی بر تعدادی از نقشه های ایرانی داشته است.
معروف ترین و یکی از انواع نقش هراتی به ماهی در هم شهرت یافته است که البته این امر فقط بیان کننده رواج این نقش در هرات و در دوره تیموریان است ، به ویژه آنکه طراحان مکتب هرات آن را به شکل دلخواه در آورده اند.
بنیاد نقشه های هراتی دو برگ خمیده می باشند که گل بزرگی مانند یک گل شاه عباسی یا گل نیلوفر را در میان گرفته است. شواهدی موجود است که آن دو برگ اساساً دو ماهی بوده اند و بعداً تبدیل به دو برگ شده اند و نام ماهی در هم نیز همین گفته را تاکید میکند ، اما برای یافتن نخستین نقش از این نوع و خاستگاهخ اولیه آن باید به مطالعات تاریخی اقدام نمود و در جریان تاریخ به عقب بازگشت .
مطالعات تاریخی نشان میدهد که نقش هراتی هم به ایران باستان و آئین مهررهنمون می شود که در آن برخی روایات و مناسک و آثار با آب ارتباط دارد.
در برخی از آثار مهری نشان داده میشود که مهر در آب متولد شده است و مجسمههایی که در این زمینه موجود است مهر را با مادرش که پیکر برهنه ای دارد نشان میدهد.
مهر درآب متولد می شود و روی یک گل نیلوفر قرار می گیرد و به همین دلیل است که بعدها نیلوفر آبی تبدیل به شاه عباسی شده است و جایگاه خاصی را در نقوش سنتی مابه ویژه نقشه های فرش یافته است. مهر را ماهی از آب بیرون می آورد و این ماهی احتمالا˝ دلفین است( یعنی یک ماهی بزرگ ).
در نقشه های ایرانی به ویژه در ماهی در هم ها نیز ماهی را به صورت بزرگ به تصویر می کشند که این ماهی در واقع همان دلفین است. در تعدادی از آثار ملی مادری به همراه یک دلفین و در عده ای دیگر مادرو کودکی به همراه دلفین دیده می شود. به این ترتیب ریشه اصلی نقشه های هراتی پیدا می شود. (شکل ۴)
برای آشنایی بیشتر با اعتقادات این مذهب لازم است اضافه شود که یکی از اساتید که به لحاظ اسطورهشناسی طرح های مختلف، پایان نامهای ارائه داده بود که در خصوص این طرح این گونه بیان میکند که در ایران ما از دوران مهر پرستی بیشتر ماهی مکتوب و فقط یک نقش برجسته دارد، در غرب ما بیشتر با تندیس ها و نقش های برجسته مربوط به این آیین روبرو هستیم که این تندیس ها مهر را در هیبت نوجوانی نشان می دهد که از دل یک صخره خارج شده که در یک دست دشنه ای دارد و در دست دیگر مشعل نوری که دنیا را به وسیله ی آن نورانی می کند دارد و این همان دشنه ای می باشد که بعدها به وسیله آن گاو اسطورهای را قربانی می کند خون آن که نماد پلیدی است دنیا را در بر میگیرد و مهر زمین را از این پلیدی پاک می کند و زمین برای حضور زن و مرد آماده می شود، تا اینکه زمانی می رسد که مهر به عالم بالا صعود میکند و مهر همواره همراه با طلوع خورشید در زمین ظاهر می شود.
از این رو بعدها خورشید نماد و یادآورنده مهر میشود که هر دو به ترتیب نمادی از آب و برکت خواهی هستند، همچنین در جای دیگری آمده است مهر از مادرش که از آب دریاچه هامون بار برداشته بود در آب دریا متولد میشود و مادرش او را بر روی گل نیلوفر که نمادی از عشق می باشد قرار می دهد.
گل نیلوفر دارای دو نوع نر و ماده می باشد که گل ماده بر روی آب است و گل نر در اعماق دریا و برای اینکه جفتگیری کند گل نر باید از ساقه خود جدا شود و به سطح آب برود و بعد از بارور کردن گل ماده، گل نر از بین می رود ، و بعد از آن دلفین که بزرگترین ماهی و دارای بیشترین شباهت به انسان از لحاظ احساسات می باشد مهر را به خشکی می رساند .
دلفین نماینده ماهی ها و نمادی از باران خواهی و برکت از جانب دریاست که فرم دو برگ که قبلا˝ تصویر ماهی بوده نشان دهنده ی همان دلفین است و گل وسط تغییر شکل یافته همان گل نیلوفر است .
افتخار تحقیق و جمعآوری متون مربوط به میترا ( در حالی که مشغول قربانی کردن گاو است ) از آن پروفسور لمل است.
نقطه آغاز عقیده اقای لمل، لفظ سوما ( با هوما مقایسه شود) است که به نظر ایشان خدای زندگی است. این خدا درواقع تجسم باران است که از ماه به زمین می ریزد و باعث رشد گیاهان می شود و غذای انسان و حیوان را فراهم می آورد. نزد موجودات نرینه شیره نباتات تبدیل به دانه می شود و نزد موجودات مادینه تبدیل به شیر.
با مرگ موجود زنده ، جوهر حیات به ماه بر میگردد . وقتی ماه کامل می شود سوما همچون شرابی که در ساقر ریزند در ماه ریخته می شود پس سوما آب زندگانی است و خدایان هر بار از آن می نوشند .
با توجه به تحقیق پروفسور لمل ،میتراییسم ها معتقد به سوما یا هوما هستند که به نظر آن ها خدای زندگی است و این خدا تجسم باران است که از ماه به زمین می ریزد و باعث رشد گیاهان و موجودات زنده می شود و با مرگ موجود زنده دوباره به ماه باز می گردد. در بررسی فرم ظاهری این طرح ها به نوعی به این اعتقاد میتراییسم ها نزدیک می شویم.
گویی این طرح بر اساس همین اعتقاد آنها ایجاد شده یعنی اگر فرم برگ را ماه در نظر بگیریم و فرم حوض یا نیلوفر را زمین در نظر بگیریم (مربع یا لوزی نماد زمین بوده) و با توجه به اینکه مردم مناطق کویری عموماً دارای آب و هوا و وضعیت جغرافیایی نسبتاً خشکی هستند، میتوان این اعتقاد آن ها را به صورت قصه وار در کل متن به وضوح ببینم و این که طرح با تکرار این واگیره ها می خواسته تکرار این عمل تناسخ و مایع جاودانگی را به بیننده القاء کند که البته این فقط یک نظریه شخصی بوده است.
نقش ماهی در هم در فرش مناطق مختلف تبدیل نقشها ی ماهی به گل و برگ پس از اسلام انجام شد و از این زمان بوده است که بافندگان از آوردن نقش حیوانات در فرش امتناع کرده اند .
۶نوعی از طرح هراتی که بیشتر در هند نفوذ داشته گل و تاک انگور پیچ پیچ است که در اطراف گل ها ی شاه عباسی کشیده شده است که در واقع گلی می باشد که به دور آن حلقه مدور یا بیضی شکلی از برگ دارد . در این نقش ماهی یا گل های شبیه ماهی هم هست که به برگ تا شده درخت خرما (نخل) که نوک آن به یک طرف متمایل است شبیه می باشد .
طرح ماهی دارای انواعی است که از جمله آن می توان ریزه ماهی- سگ ماهی – ماهی در هم- ماهی زنبوری- ماهی سنه- ماهی فراهان- ماهی هرات را نام برد.
طرح فرش هراتی
طرحی است عمومی که در اغلب مراکز فرش بافی ایران به نام ماهی آن را می با فند.
نمای این طرح بر اشکال چند ضلعی که در اطراف آن ماهی یا گل های ریز، نقش بسته، گذاشته شده است. در نواحی همدان، سنندج ، طرح هراتی به نام ماهی زنبوری، بافته میشود و نیز بافت آن در فرش مشهد ، فرش قائن ، فرش یزد ، فرش بیجار، و حتی برخی از بافته های فرش بلوچ ، فرش فراهان و چادرنشینان فارس رواج دارد .
فرش طرح هراتی در غرب ایران با نگاره های اصلی گل الماسی مانند که در چهار سوی آن ۴ برگ یا ماهی، تزئین یافته و در شرق این سرزمین به شکل لوزی که تصویری از حوض را نشان می دهد و برگ ها اطراف آن را فرا گرفته، بافته می شود.
حاشیه فرش های با طرح هراتی به طور معمول با شکلی شبیه لاک پشت که در آذربایجان آن را سماور می نامند فراهم می شود در برخی موارد حاشیه فرش ها ، طرح بوته ماهی است. (شکل۷)
در اراک که این طرح بیشتر در آ ن جا متدوال است آن را در هزاران قالی که بهای آن متوسط است می توان مشاهده کرد، در این ایالت در نیمه قرن اخیر قالی های مشهور فراهان با رنگ آبی سیر تهیه گشت و استفاده از این نوع طرح در همدان نیز تقریبا به همین اندازه رواج دارد. (شکل۸)
سه چهارم فراورده های قالی سنه نیز دارای این طرح است . این طرح در شهرهای تبریز و مشهد و قائنات و یزد و بیجار و هریس نیز رایج است، حتی در قالیچه های عشایری بلوچی و فارسی مشاهده می شود . از مدتی قبل این طرح از مرزهای ایران گذشته و تقریبا در کلیه کشورهای جهان که قالی تهیه می کنند مورد تقلید قرار گرفته است . طبق یکی از سنن باستانی طرح هراتی همواره با حاشیه لاک پشتی همراه بوده و ترکیب یافته است.
گرچه شکل که نام آن به این حاشیه اطلاق گردید، اشاره ای است به لاک پشت ولی ساکنان فلات نیمه بایر ایران با این خزنده آبی آشنایی زیادی نداشته اند. بنابر این ممکن است شکل اصلی اساساً لاک پشت نباشد، در تبریز به این حاشیه نام سماوری اطلاق کرده اند و آن را سماوری می گویند که طرح اصلی در واقع با آن شباهت بسیار دارد و خواننده در انتخاب هریک از این دو نام آزاد است. (شکل ۹)
طراحان نقش قالی گاهی در متن فرش نقش ترنجی پوشیده از موتیف های متشکله این طرح را به کار می برند و گاهی نیز تمامی زمینه طرح را از نقش تکراری این موتیف ها ولی بدون ترنج می پوشانند و حاشیه و قاب فرش را به طور معمول در رنگی به طور کامل و مشخص و متضاد با متن مجسم می سازند. (شکل ۱۰)
در شهر قائن طرح معروفی که مورد اقبال بافنده بیرجندی می باشد طرح ماهی در هم است . نقوش این طرح معمولا در زمینه های روشن فرش با فته می شوند.
در جنوب بیرجند در دهکده ای به نام مود بافندگان این روستا با به کار بردن مقدار کمی ابریشم سفید و یا فیروزه ای در پیرامون نقوش طرح به فرش های خود حالت بر جسته خوشایند می دهند . طرح دلخواه آنان نیز طرح ماهی در هم یا هراتی است که مکرر بر روی فرش های خود می آورند بافندگان مود و همچنین بیرجند در بسیاری از مواقع فرش های خود را مزین به ترنج مدور و شانزده گوشه ای می کنند و بدین گونه طرح فرش را از حالت یکنواخت که از تکرار نقش ماهی به وجود آمده بیرون می آورند.
بررسی کلیه قالی هایی که در حال حاضر با نقش ماهی در هم شناخته می شوند نیز واقعیت دیگری را مشخص می کند وآن این که ازشرق به غرب اندازه و ابعاد این ماهی ها در قالی ایران به تدریج از بزرگ به کوچک می باشد. به نحوی که بزرگ ترین نوعی ماهی های این طرح را در شرق ایران به ویژه در قاین و تربت جام و تربت حیدریه می توان دید و کوچکترین نمونه های آن را در مرکز و غرب ایران یعنی کردستان دیده می شود . نمونه ی منحصر به فرد از ماهی در هم نیز البته به مقدار کم و تا همین اواخر در اطراف اراک بافته می شده است که امروز به فراموشی سپرده شده و آن را مرغ و ماهی می نامند . در این نوع دو مرغ به جای ماهی ، یا همراه با آن ها به دور یک حوض در حال حرکت هستند . بررسی های تاریخی نیز نشان داده است که بر روی تاجی تیگران ( ملقب به کبیر ، پادشاه ارمنستان در سال های ۸۶-۸۹ قبل از میلاد ) نقش دو پرنده وجود دارد که یک گل هشت پر وسط آن قرار گرفته است . این نقش در زمانی بر روی سکه نیز ضرب شده است که او اعتلای رواج آئین مهر بوده است . (شکل۱۱)
آنالیز طرح فرش های مناطق مختلف
در مورد آنالیز منطقه های مورد بررسی باید گفت که از شرق کشور به غرب کشورانجام شده است.
از هر منطقه یک فرش مورد بررسی قرار گرفته است. باید بیان کرد که در هر منطقه نمونه های مختلفی از طرح ماهی در هم با رنگبندی های متفاوت دیده می شود که سعی شده طرح های ماهی در همی انتخاب شود که بیشتر در آن منطقه بافته شده است .
موارد بررسی به ترتیب عبارتند از فرش بلوچ ، فرش بیرجند ، فرش همدان ، فرش ملایر ، فرش قشقایی ، فرش بیجار، فرش تبریز
آنالیز فرش های مورد نظردر چند مرحله می باشد که در زیر مراحل آن بیان شده است:
١ – تصویری از فرش
۲ – طرحی از متن و حاشیه
۳ – طرحی هندسی و به اصطلاح طرحی کلی از فرش
۴ – طرحی از ماهی های فرش مورد نظر
بررسی شکل١۲
بررسی شکل ١۲مربوط به فرش سالارخانی بلوچ می باشد.
در بررسی این فرش در ابتدا طرح نسبتاً کاملی از متن و حاشیه شکل ١١و ١۲ در تصویر ١۴و ١۳ کشیده شده که گل های فرش مورد نظر با دایره در شکل ١۳ و١۴ نمایش داده شده است .
در وسط متن لوزی های بزرگتر دندانه دار و لوزی های کوچک تر بدون دندانه طراحی شده است . در مرکز این لوزی ها گل می باشد که به صورت دایره دیده می شود.
در شکل ١۵حرکت ماهی ها به دور گل دایره وار و در امتداد هم می باشند. ماهی ها به شکل فلش طراحی شده است که جهت حرکت را نشان می دهد .
همان طور که در شکل ١۴ و ١۵ دیده می شود سه گل در یک راستا بین ماهی ها وجود دارد که از یک طرف منتهی به لوزی های وسطی طرح و از طرف دیگر منتهی به یک ردیف گل در کناره ها می شود .
معمولاً ماهی ها توسط خطوطی به لوزی بزرگتر متصل می شود یا مانند طرح شکل ١۴ فقط ماهی توسط گل یا باله در پشتش به لوزی بزرگتر که دارای دندانه می باشد اشاره دارد .
در این طرح لوزی های کوچکتر که دندانه ندارند توسط خطوطی موازی به مربع اطراف وصل شده است .
لوزی کوچکتر و بزرگتر نیز توسط گل یا خطوط موازی با هم در ارتباط هستند .
حاشیه اصلی طرح مورد نظر به صورت واگیره ای از لوزی های دندانه دار می باشد .
نماد های به کار برده شده :
لوزی نمادی از باروری جنس ماده و ماهی نمادی از باروری جنس نر ، حیات و زندگی است و مظهر فراوانی، آبادانی و تازگی است .
طرح متن و حاشیه در واقع باروری و حاصلخیزی ، حیات و آبادانی را نشان می دهد که با تکرار آن انسان خواستار دوام آن می باشد که اشاره به دوام نسل دارد.
شکل ماهی ها هم در این طرح جالب می باشند . ماهی ها به صورت شکل هندسی شکسته که بر روی پشت آن چند باله یا گل وجود دارد .
با توجه به رجشمار گفته شده و منطقه بافت که طرح های آن اکثراً هندسی است ابعاد ماهی ها درشت می باشد. در شکل ١۶ نمونه ای از این ماهی دیده می شود.
بررسی شکل ١۷
شکل ١۷ نقشه نسبتاً کامل این ریزه ماهی بیرجند را نشان می دهد.
در شکل ١۸ طرح کلی این ریزه ماهی ترسیم شده در این نوع طرح یک واگیره به صورت تکرار وجود دارد که در متن اصلی است و طرح متن با ترنج آن متفاوت می باشد . نوع خاص لچک باعث ایجاد فرم خاصی در طرح کلی شده که این طرح را از یکنواختی خارج ساخته است.
در شکل ١۹ سعی شده نمای کلی از این نوع طرح ترسیم شود که این طرح نشان می دهد برای بافت این نوع طرح فقط یک واگیره متنی و واگیره حاشیه ای و طرح ترنج و لچک لازم می باشد و بقیه ی کار در هنگام بافت انجام می شود. همچنین فضا بندی موجو در این نوع فرش نیز توسط این فرم های هندسی مشخص شده است.
در شکل ١۸ و ١۹ گل ها به فرم دایره طراحی شده است .نحوه ی قرار گرفتن گل ها در آن به صورت ضربدری ودر راستا های عمودی و افقی دیده می شوند .
واگیره موجود در شکل ۲١ در اثر تکرار، تشکیل یک لوزی می دهد که ماهی ها در اطراف لوزی به صورت دو به دو به دور یک گل در حرکت می باشند که می توان گفت در اطراف هر لوزی حدود چهار ماهی وجود دارد . در درون این واگیره علاوه بر ماهی و گل مرکزی گل های کوچکتری در اطراف گل مرکزی دیده می شود.
در شکل ۲۰ ماهی ها به صورت فلش و گل به صورت دایره طراحی شده است این تصویر جهت حرکت ماهی ها را در امتداد یکدیگر به صورت دایره وارنشان می دهد که به دور گل مرکزی در حرکت می باشند.
فرم ماهی این نوع فرش در شکل ۲۲ ترسیم شده است درسر این نوع ماهی طرح مثلثی شکلی دید می شود که حرکت دایره شکل این ماهی را به خوبی نشان میدهد. سر ماهی این طرح با کمی فاصله از مثلث و به کمک یک ساقه ی برگ دار به مثلث وصل شده است .
در این تصویر لوزی نمادی از حوض ( یا زمین ) می باشد و ماهی نمادی از ماه می باشد که درفصل گذشته درمورد آنها اطلاعاتی داده شد.
بررسی شکل ۲۳
شکل ۲۳ یکی از فرشهای همدان است.
این فرش درشت باف دارای طرحی نسبتاً هندسی است، این دو امر برای درشت بودن طرح این فرش کافی می باشد.
در شکل ۲۴ طرح کلی از این فرش ترسیم شده که درشت بودن طرح را به خوبی نشان می دهد.
در مرکز این فرش یک لوزی که میتوان گفت نقش ترنج راهم دارد، دیده می شود، این ترنج دارای یک گل مرکزی بزرگ می باشد که باعث پر شدن فضای داخل آن شده است، در اطراف این لوزی چهار ماهی می باشد که توسط خطوط موازی به لوزی متصل شده است.
لوزی مرکزی نیز توسط شکلهای هندسی به گل های نسبتاً بزرگ بالا و پایین متصل شده و این گل ها توسط شکل های هندسی احاطه شده اند. در مورد نحوه ی اتصال گل های بزرگ بالا و پایین به ماهی ها باید گفت که این امر توسط گل های کوچکتر صورت گرفته است .
ماهی های اطراف لوزی به صورت دایره واربه دوره یک گل در حرکت می باشد . در شکل ۲۵ ماهی ها به صورت فلش ترسیم شده که جهت حرکت را به خوبی نشان می دهد ، در این فلش ابتدای ماهی متصل به گلی می باشد که ماهی به دور آن در حرکت است و انتهای آن متصل به گل کوچکتر است .
در۲ طرح قبلی که مورد بررسی قرار گرفت ماهی ها متصل به گلی که در اطراف آن در حرکتند نبودند. در این شکل و شکل ۲۴ گل ها به صورت ردیف های عمودی و افقی دیده می شود در حالی که در طرح های قبلی گل ها به صورت اریب هم چیدمان شده بودند.
شکل ۲۶ واگیره اصلی متن را نشان می دهد . در واقع همین واگیره در کل متن تکرار شده است و به دلیل تکرار کمی که داشته نشان می دهد که واگیره که درشکل ۲۶ دیده می شود واگیره بزرگی بوده است که در طرح اصلی دو بار در عرض و سه بار در طول تکرار شده است.
در مورد طرح خود ماهی باید گفت که قسمت دهان ماهی نسبت به بقیه ماهی ها دارای کشیدگی بیشتری می باشد و خود ماهی هم دارای ابعاد نسبتاً بزرگی می باشد . در شکل ۲۸ ماهی مربوط به این فرش ترسیم شده است .
حاشیه این طرح به طور مجزا در شکل ۲۷ طراحی شده است این طرح به حاشیه شکری معروف است که نمونه هایی از این نوع حاشیه در شکل ١۰ وجود دارد .
در این نوع حاشیه ماهی ها در یک امتداد و در یک جهت می باشند . نحوه ی قرار گرفتن ماهی ها به صورت سر هم سوار و قرینه یکدیگر می باشند.
در حاشیه کوچک آن طرحی کوچک از بته هم دیده می شود.
بررسی شکل ۲۹
شکل ۲۹ مربوط به فرش ملایر می باشد . این فرش از فرش همدان درشت بافتر و هندسی تر می باشد، موتیف های موجود در این فرش نسبت به فرش هایی که قبلاً بررسی شده بزرگتر است در این فرش آنچه که بیش از همه مورد توجه است فرم خاص ماهی آن می باشد.
در شکل ۳۰ طرح نسبتاً کامل این فرش ترسیم شده که در این طرح شکل کلی از گل ها به تصویر کشیده و در قسمتی از آن به جای گل فرم دایره قرار داده شده که فرم ماهی در آن کامل می باشد.
در شکل ۳۰ دو لوزی در بالا و پایین آن طراحی شده. در سه طرف لوزی در بالا و پایین گل های درشت وجود دارد که گل وسطی آن درشت تر نسبت به دو گل دو طرف می باشد. ماهی ها در اطراف لوزی توسط خط هایی موازی با دو لوزی بالا و پایین در ارتباط می باشد.
در شکل ۳١ جهت حرکت ماهی ها با فلش مشخص شده است، در این شکل فلش (ماهی) به دور یک گل در حرکت می باشد، این حرکت به صورت دایره وار است. در مرکز این تصویر دایره ( گل ) وجود دارد که دو گل دیگر هم در دو طرف تصویر و در همان امتداد می باشد .
گل مرکزی توسط خطوی مورب به شکوفه های اطراف متصل شده و نسبت به دو گل اطراف کوچکتر می باشد .
نحوه قرار گرفتن گل ها به صورت ضربدری و در راستای افقی و عمودی است .
در شکل ۳۲ واگیره مربوط به این فرش ترسیم شده ، این واگیره در کل فرش همین طور که در شکل ۲۹ ، ۳۰ و ۳١ دیده می شود دو بار در عرض و دو بار در طول تکرار شده است . ابعاد این واگیره به اندازه ی یک چهارم طرح متن می باشد.
در شکل ۳۴ فرم ماهی به طور واضح به تصویر کشیده شده که بدنه و دم ماهی دارای دندانه های بزرگ می باشد . در این تصویر آنچه که جالب توجه است قرار گرفتن گل یر پشت فقط یکی از ماهی ها می باشد و ماهی دیگر این گل را بر پشت خود حمل نمی کند. در مورد ماهی های دیگر فرش ها این مورد که دو ماهی در حال گردش به دور گل، با هم متفاوت باشند، دیده نمی شود.
در شکل ۳۳ حاشیه مربوط به این فرش طراحی شده است . همان طور که در این تصویر دیده می شود دو گل متفاوت در این تصویر هست که گلی که گرد می باشد به دو طرح بته ای متصل شده و گل دیگر توسط این دو فرم بته ای احاطه شده است . تکرار این واگیره باعث ایجاد حاشیه می شود.
بررسی شکل ۳۵
همان طور که در شکل ۳۶ و ۳۷ دیده می شود در درون ترنج این فرش چهار ماهی وجود دارد .
در درون متن اصلی فرش علاوه بر دو لوزی موجود در بالا و پایین ترنج حدود چهار لوزی نیز در اطراف ترنج قرار دارد که رنگ آن با لوزی بالا و پایین متفاوت می باشد و این مطلب در شکل ( ۳۵ ، ۳۶ و ۳۷ ) دیده می شود ، بنابراین حدود شش لوزی در متن قرار دارد .
در شکل ۳۹ جهت حرکت ماهی ها با فلش مشخص شده است که دایره وار به دور یک گل ، در امتداد هم و به سمت لوزی های کوچک می باشند. گل ها نیز به صورت اریب ، عمودی وافقی در این شکل دیده می شود.
در حاشیه کوچکتر نیز گل و برگ کوچک و به صورت واگیره می باشد.
بررسی شکل ۴١
شکل ۴١ مربوط به طرح بیجار است. فرم کلی این طرح شبیه به فرش قشقایی می باشد.
در شکل ۴۲ طرح اصلی این فرش کشیده شده است ، در مورد این شکل باید گفت که فرم ساده ی لچک به متن فرش، شکلی ۶ ضلعی داده است.
در شکل ۴١ ، ۴۲ و ۴۳ فرم ترنج به صورت شش ضلعی دیده می شود .
طرح موجود در شکل ۴۲ این مطلب را بیان می کند که موتیف های این طرح ریز می باشد که این باعث شده تعداد لوزی های تشکیل شده در متن و لچک زیاد باشد.
در شکل ۴۳ نحوه ی قرار گرفتن گل ها ( شکل دایره) و جهت حرکت ماهی ها مشخص شده است.
در این شکل گل ها ی کوچک و بزرگ به صورت مورب و یکی در میان چیدمان شده که
می توان نحوه ی قرار گرفتن گل ها را به این صورت نیز بیان کنیم که گلهای بزرگ در راستای عمودی و افقی و گل های کوچک نیز در راستای عمودی و افقی قراردارد .
در شکل ۴۴ فرم کلی واگیره متن دیده می شود که با تکرار این واگیره متن فرش بوجود می آید . در این فرم کلی نحوه حرکت ماهی ها که با فلش نشان داده شده است به صورت دایره وار در اطراف گل می باشد .
شکل ۴۵ نشان دهنده ی واگیره اصلی می باشد در این تصویر پنج گل به صورت مورب در بین دو ماهی که حرکت دایره وار دارد ، قرار گرفته است.
در دو طرف واگیره یکی از اضلاع لوزی وجود دارد که ماهی ها توسط یک خط اریب به گل مرکزی این لوزی ها متصل شده است . می توان این مطلب را هم بیان کرد که در چهار طرف واگیره موجود گل وجود دارد. در انتهای اضلاع لوزی نیز گل طراحی شده است.
این واگیره در متن و لچک تکرار شده است. متن و لچک توسط خط مورب و رنگ از یکدیگر جدا شده و دارای طرح یکسان می باشد.
در شکل ۴۷ فرم اصلی ماهی طراحی شده است . ماهی در این شکل به صورت برگی ریز و ظریف می باشد .
در شکل ۴۶ حاشیه این فرش طراحی شده است این حاشیه معروف به حاشیه سماوری می باشد که به آن حاشیه هراتی هم می گویند . در شکل ۹ انواع حاشیه هراتی نشان داده شده است . این فرم حاشیه با موتیف اسلیمی طراحی شده که بین هر دو موتیف اسلیمی سه گل به صورت مورب قرارگرفته است. گل وسطی نسبت به دو گل دیگر بزرگتر است که ماهی های شبیه به برگ متن با حرکت دایره وار این گل را احاطه کرده اند. د رحاشیه کوچک این شکل نیز گل و برگ تکرار شده است .
بررسی شکل ۴۸
شکل ۴۸ تصویری از فرش تبریز معروف به ریزه ماهی می باشد . در این تصویر رنگ بندی نقش اساسی دارد چرا که رنگ موتیف ها نیز تشکیل اشکال هندسی را می دهد .
فرم کلی این شکل در ذهن فرش بیجار را تداعی می کند با این تفاوت که طرح کلی تبریز حالت منحنی دارد و واگیره موجود در آن نیز کوچکتر می باشد .
در این فرش موتیف های موجود در متن ، لچک و ترنج یکسان می باشد و آنچه باعث متمایز شدن آنها میشود رنگ و فرم کلی است که توسط خطوط منحنی ایجاد شده است.
در شکل ۴۹ طرح اصلی فرش کشیده شده است . در این شکل خطوط منحنی و کنگره شکل که جدا کننده لچک و ترنج است به وضوح دیده می شود.در لچک و ترنج، این خطوط کنگره ای دو بار تکرار شده و باعث شده لچک و ترنج به دو قسمت تبدیل شود، این دو قسمت موجود در لچک و ترنج توسط تغییر رنگ بیشتر دیده می شوند.(شکل۴۸)
در بالا و پایین ترنج دو طرح قندیل مانند وجود دارد که از ویژگی های طرح تبریز می باشد.
در درون این قندیل ها نیز فرم ماهی وجود دارد .( شکل ۴۸)
شکل ۵۰ فرم کلی شکل ۴۸ و ۴۹ را نشان می دهد. در این شکل به جای خطوط منحنی خطوط مورب طراحی شده تا فضای اصلی کار به خوبی مشخص شود .
در شکل ۵١ طرح کلی واگیره دیده می شود . در این طرح جهت حرکت ماهی توسط فلش مشخص شده است . در چهار طرف واگیره گل دیده می شود که دو گل که در راستای قطر مربع ( واگیره ) می باشد داخل لوزی است و دو گل دیگر همراه باسه گل، در راستای بین دو ماهی قرار دارد . جهت حرکت ماهی ها هم به صورت دایره وار در اطراف گل مرکزی می باشد.
شکل ۵۲ نشان دهنده طرح اصلی واگیره است .در این طرح نشان داده می شود در انتهای ضلع لوزی گل وجود دارد. ماهی های موجود در این شکل توسط خطوط مورب با لوزی و گل مرکزی آن در ارتباط می باشد . در مرکز این واگیره نیز فرم گل گرد می باشد .
درشکل ۵۴ فرم اصلی ماهی طراحی شده که شبیه برگ می باشد . فرم ماهی تبریزشبیه به ماهی بیجار ولی ریز تر و تعداد دندانه ی آن نیز کمتر می باشد.
شکل ۵۳ حاشیه مربوط به این طرح را نشان می دهد . این حاشیه معروف به حاشیه سماوری است .در فرش بیجار نیز حاشیه ای شبیه به این دیده می شد ، همان طور که قبلا ً گفته شد به این حاشیه، حاشیه ی هراتی می گویند.( شکل ۹) موتیف های این حاشیه خطوط اسلیمی می باشد که در وسط این طرح اسلیمی گل شاه عباسی قرار گرفته است . بین هر دو فرم اسلیمی نیز گلی گرد وجود دارد که توسط دو برگ نسبتاً درشت که حرکت دایره وار دارد احاطه شده است .
پاورقیها:
۱-حصوری،علی،مبانی طراحی سنتی در ایران،ص۴۳
۲-همان
۳-همان
۴-ژوله،تورج،پژوهشی در فرش ایران ص۳۱
۵-مارتین ور ماززن،آیین میترا،ص۲۲
۶-دانشگر،احمد،فرهنگ جامع،ص۳۶۴
۷-همان ص۳۷۱
۸-سیسیل ادواردز/قالی ایران ص۴۶
۹-همان ص ۴۷
۱۰-نصیری،محمد جواد،سیری در قالی ایران
منابع :
– ژوله، تورج. پژوهشی در فرش ایران. انتشارات یساولی. چاپ اول ۱۳۸۱٫
– صور اسرافیل،شیرین. طراحان بزرگ فرش ایران . تهران .پیکان.۱۳۸۱٫
– حصوری،علی. مبانی طراحی سنتی در ایران . تهران . چشمه .۱۳۸۱٫
– ادواردز، سیسیل. صبا، مهین دخت. قالی ایران. تهران . فرهنگسرا.۱۳۶۸٫
– پرهام،سیروس. دستبافتهای عشایری و روستایی فارس . تهران .امیر کبیر.۱۳۷۱٫
نصیری،محمدجواد،سیری در قالی ایران.
قره قوزلو/مقاله فرش بیرجند.
مارتین ور ماززن، آیین میترا.
نویسنده: زهرا تیموری – زیر نظر جناب آقای عبدالله احراری