ویکی فرش, اطلاعات فرش

تاریخچه صنعت فرش ماشینی در ایران

فرش ماشینی

تاریخچه فرش ماشینی ایران اگرچه از 5 دهه تجاوز نمی کند، اما فراگیری فرش ماشینی در منزل ایرانیان شاید چیزی فراتر از این اعداد باشد و در خانه هر ایرانی حداقل یک تخته فرش ماشینی به راحتی یافت شود.

کارخانه صنایع کاشان که تولیدکننده فرش راوند بود را نخستین شرکت تولیدکننده فرش ماشینی در ایران می نامند که با سرمایه گذاری اکبر لاجوردی افتتاح شد.

در این مقاله سعی داریم مروری کوتاه داشته باشیم به به تاریخچه فرش ماشینی در ایران و سعی می کنیم از اضافه گویی پرهیز و تنها تاریخ این صنعت پردرآمد این روزهای ایران را روایت کنیم.

دهه 40 اولین زمزمه تولید فرش ماشینی

سابقه ۵۰ ساله صنعت فرش ماشینی ایران در مقایسه با پیشینه صنعت نساجی کشور،نشان می دهد که این صنعت جوان بوده،عمر طولانی در ایران ندارد.

اولین زمزمه های تولید فرش ماشینی در ایران،در دهه ۴۰ هجری شمسی مطرح شد. طرح راه اندازی این صنعت در کشور،به یکی از مناقشه برانگیزترین بحث های تاریخ صنعت ایران بدل شد. در آن برهه زمانی،نظرات عموم کارشناسان مبتنی بر این تفکر بود که باید به شدت با ماشینی شدن تولید فرش در ایران،که نتیجه ای جز نابودی هنر-صنعت فرش دستباف کشور نخواهد داشت، مخالفت کرد.

اشتغال تعداد زیادی از نیروی کار در این هنر-صنعت، درآمد صادراتی قابل توجه و شهرت جهانی فرش دستباف ایران، از جمله مواردی بود که سبب شد تا از سرمایه گذاری در صنعت فرش ماشینی ایران جلوگیری شود.

این اختلاف نظر تا آنجا شدت یافت که در مکاتبات وزرای اقتصاد و کار با نخست وزیر وقت نیز به آن پرداخته شد و حتی جهت حل اختلاف نظرها، پای دربار نیز به این ماجرا باز شد.

نتیجه فشارهای سنگین داخلی و مناقشات اداری تصویب قانونی در مقطعی از زمان شد که براساس آن در صورت کشف کارخانه قالی بافی ماشینی، کلیه ماشین آلات و تجهیزات مربوطه توقیف، معدوم و متخلف به جریمه نقدی یا حبس محکوم خواهد شد.

همچنین به موجب این قانون، مجازات هایی برای سفارش دهندگان،خریداران و توزیع کنندگان در نظر گرفته شده بود.

بنابراین به نظر می رسد مهم ترین علت عدم تولید فرش ماشینی در ایران، ممنوعیت تولید صنعتی این کالا به دلیل حمایت از فرش دستباف بوده است، اما پس از گذشت چند سال شرایط به گونه دیگری رقم خورد.

آغاز تولید فرش ماشینی در سال 1351

در سال ۱۳۵۱،  شرکت مخمل و ابریشم کاشان با وارد کردن ۶ دستگاه ماشین بافندگی به تولید نوعی فرش ماشینی اقدام کرد. این فرش ها از نخ اکریلیک ریسیده شده در سیستم ریسندگی پنبه ای مستقر در خود شرکت،بافته می شدند.

همچنین در همان سال گروه صنعتی بهشهر قراردادی برای تولید ۱۰ میلیون متر مربع فرش ماشینی با کشور بلژیک منعقد کرد و موفق به اخذ مجوز تولید این محصول در ایران شد.

در اواخر سال ۱۳۵۲، شرکت صنایع کاشان با استفاده از ۱۸ دستگاه ماشین بافندگی ماکویی واندویل، تولید انبوه فرش ماشینی با نام تجاری «فرش راوند» را آغاز نمود.

فرش های تولیدی این کارخانه،از نوع ۳۵۰ شانه با تراکم طولی ۹۰۰ بود که از نخ های خاب پشمی ریسیده شده در سیستم نیمه فاستونی بافته می شدند.

این فرش، از نظر تعداد گره، مشابه فرش دستباف ۲۸ رج کاشان بود که به طور عمده در آن زمان در کاشان بافته می شد و فرشی با تراکم متوسط به حساب می آمد.

در بافت اولین نمونه های فرش ماشینی تولیدی در ایران، نخ های پود پنبه ای به کار می رفت. وجود نخ های خاب پشمی و چله و پود پنبه ای سبب می شد تا فرش ماشینی تولید شده شباهت بسیاری به فرش های دستباف داشته باشد.

در سال ۱۳۵۴ دو واحد تولیدی فرش ماشینی دیگر راه اندازی شدند. اولی که به نام «فرش پارس»،در شهر صنعتی قزوین شروع به فعالیت نمود و دومی به نام «شه بافت» (پس از انقلاب به «فرش گیلان» تغییر نام یافت)، که تقریباً همزمان با اولی در شهر رشت آغاز به کار نمود.

هر دو واحد تولیدی،ماشین های بافندگی دو ماکویی تکسیما را از آلمان شرقی وارد کشور کرده و فرش های ماشینی تکسیما را می بافتند. طی این مدت ، شرکت مخمل و ابریشم کاشان نیز، تعداد ۱۲ ماشین بافندگی بدون ماکو (راپیری) به کشور وارد کرد.

تاریخچه فرش ماشینی

الیاف پشم مورد استفاده در بافت فرش های ماشینی آن زمان از کشور نیوزیلند وارد ایران می شد. دلیل استفاده از این نوع الیاف پشم، طول و قطر مناسب انها (۱۵۰ میلی متر طول متوسط و ۳۳ میکرون قطر متوسط الیاف) بود، که بهترین و در عین حال مقرون به صرفه ترین نوع الیاف پشم برای تولید فرش ماشینی در ایران بود.

به طور کلی، این نوع الیاف در سطح جهانی در دسته بندی الیاف پشم،پایین تر از الیاف پشم مرینوس استرالیا و بالاتر از پشم آسیایی (تولیدی داخل ایران) قرار دارد.

پشم مرینوس،بسیار ظریف و گران قیمت است و استفاده از آن در بافت فرش ماشینی توجیه اقتصادی ندارد. الیاف پشم داخلی نیز اگر چه قیمت مناسبی دارد، لیکن از نظر فنی قابل استفاده در بافندگی فرش ماشینی نیست، چون دارای ضخامت و نایکنواختی زیاد و استحکام پایین می باشد.

اگر چه در فرش های ماشینی اولیه بافت ایران،از نخ های پود پنبه ای استفاده می شد، لیکن بعدها به تقلید از فرش های بافت کشور بلژیک از نخ های جوت به عنوان پود فرش ماشینی استفاده شد که تاکنون هم ادامه دارد.

تا قبل از انقلاب اسلامی ایران ، در مجموع ۱۴ واحد تولید فرش ماشینی به نام های «شرکت صنایع کاشان (فرش راوند)،فرش پارس،فرش گیلان، فرش مولن روژ، فرش مازندران، فرش البرز، فرش اصفهان بافت، فرش شیراز، فرش باستان یزد، مخمل و ابریشم کاشان، فرش اکباتان ، فرش مشهد، ریسندگی و بافندگی ری و فلورمات اصفهان»،در ایران تاسیس شدند. پس از انقلاب، ۸ واحد از این مجموعه جزء صنایع ملی شد و ۶ واحد،خصوصی باقی ماند.

استقبال از فرش ماشینی

به دلیل مناسب بودن قیمت فرش های ماشینی تولید شده در ۱۰ سال اول آغاز فعالیت این صنعت در ایران و اشتیاق داخلی برای خرید این کالا در آن زمان،تمامی تولیدات در داخل به فروش می رفت و هیچ صادراتی در این زمینه وجود نداشت.

عطش بازار مصرف داخل آن چنان زیاد بود که در مقاطعی از تاریخ مانند اواخر دهه ۵۰ و اوایل دهه ۶۰ هجری شمسی، حواله های پیش فروش فرش ماشینی بین عامه مردم به ویژه کسانی که در صدد تهیه جهیزیه بودند و توان خرید فرش دستباف نداشتند، دست به دست (و یا خرید و فروش) می شد.

تاریخچه فرش ماشینی پس از انقلاب

پس از انقلاب، وزارت صنایع با تصور این که از فرش دستباف حمایت می کند، اجازه تاسیس واحدهای جدید تولید فرش ماشینی را صادر نکرد و تنها دو واحد یعنی فرش «نخشین کردستان» و «فرش دلیجان» موفق به اخذ مجوز تاسیس و تولید شدند.

پس از پایان جنگ یعنی اواخر دهه ۶۰ هجری شمسی،وزارت صنایع وقت با چرخشی آشکار ، سیاست صدور نسبتاً آسان مجوز واحدهای تولید فرش ماشینی را در پی گرفت. این آغازی بر رشد قارچ گونه شرکت های کوچک تولید فرش ماشینی در شهرهایی مانند کاشان،آران و بیدگل، اصفهان،مشهد،یزد،دلیجان و … شد.

سهولت در اعطای مجوز تاسیس، شرایط اقتصادی پس از جنگ ، نرخ بالای رشد جمعیت کشور و به تبع آن وجود نیروی انسانی جوان و فعال، تکنولوژی پایین ماشین آلات خط تولید و امکان بومی سازی آنها و نهایتاً بازار فروش بسیار عالی، جملگی باعث رشد شتابان این کارخانجات نوپای فرش ماشینی در دهه ۷۰ شمسی شد.

فروش بالای کارخانجات فرش ماشینی در آن بازه زمانی با سودهای کلان و باور نکردنی همراه بود. گواه این مطلب آن که در نیمه اول دهه ۷۰ شمسی نرخ بازدهی سرمایه کل در بسیاری از همین کارخانجات فرش ماشینی کمتر از یکسال (حدود ۱۰ ماه) بود، که تصور چنین نرخی تقریباً در هیچ صنعتی در ایران و حتی جهان ممکن نبود.

همین جاذبه بالا ، باعث شد تا تعداد جوازهای تاسیس کارخانه فرش ماشینی صادره در دهه ۷۰ هجری شمسی به بیش از صدها مورد برسد! در نیمه دوم همین دهه بود که صادرات غیر رسمی و سپس رسمی به کشورهای همسایه از جمله افغانستان،پاکستان و عراق آغاز شد.

عمده فرش های صادراتی به این سه کشور، فرش های ارزان قیمت مناسب بازارهای داخلی آنها مانند فرش های ۳۵۰ شانه پلی پروپیلن و یا ۴۴۰ شانه مخلوط اکریلیک و پلی پروپیلن بود.

با افزایش تعداد کارخانجات فرش ماشینی در دو شهرستان کاشان و آران و بیدگل که با یکدیگر ۶ کیلومتر فاصله دارند، این منطقه به قطب تولید فرش ماشینی ایران تبدیل شد.

اکثر این کارخانجات، به مرور در سه شهرک صنعتی شامل شهرک های صنعتی راوند و امیرکبیر کاشان و سلیمان صباحی آران و بیدگل مستقر شدند. بعدها تعدادی شهرک صنعتی دیگر مانند هلال در آران و بیدگل ، فتح المبین در کاشان و انصار در نوش آباد به این مجموعه اضافه شدند.

علاوه بر شرکت های مستقر در این شهرک ها، تعدادی از کارخانجات فرش ماشینی در اطراف این دو شهرستان و خارج از محدوده شهرک های صنعتی استقرار یافتند.

تعداد کارخانجات در این منطقه به حدود ۸۵۰ واحد تولیدی و در مقطعی از زمان تعداد ماشین های بافندگی فرش در حال کار، به ۱۳۰۰ ماشین رسید.

البته با ورود ماشین آلات جدید و ارتقای سطح تکنولوژی،بسیاری از کارخانجات کوچک قدرت رقابت خود را از دست داده و از گردونه تولید خارج شدند.

در طی همین دوران، تعداد کارخانجات فرش ماشینی در شهرهای دیگر نیز رو به افزایش بود لیکن شیب بسیار کندتری نسبت به منطقه کاشان و آران و بیدگل داشت.

تولید فرش ماشینی در مناطق کشور

تفاوت عمده راه اندازی کارخانجات فرش ماشینی در کاشان با استان های دیگر در حجم سرمایه گذاری، تعداد ماشین های بافندگی هر کارخانه، تکنولوژی ماشین آلات و در نتیجه ظرفیت تولید آنها بود.

در منطقه کاشان و آران و بیدگل، اکثر کارخانجات در مقیاس بسیار کوچک و با یک یا دو ماشین بافندگی ماکویی راه اندازی می شدند، در حالی که در شهرهایی مانند مشهد، یزد و اصفهان ظرفیت تولید هرکارخانه معادل تولید چند کارخانه در کاشان بود.

نمونه ای از شرکت های بزرگ مستقر در سراسر کشور به جز منطقه کاشان و آران  و بیدگل،عبارتند از: «گروه فرش مشهد» در استان خراسان رضوی تاسیس شده در سال ۱۳۵۷ (برندهای فرش مشهد، فرش نگین،فرش زمرد،ریسندگی های وابسته و…) ، «گروه ستاره کویر یزد» مستقر در استان یزد،تاسیس شده در سال ۱۳۶۰ (برندهای فرش ستاره کویر یزد، فرش خاطره کویر و ..)،«فرش ساوین» در استان تهران سال تاسیس ۱۳۷۸ (مجموعه های وابسته شامل شرکت نساجی رازی،شرکت تولیدی و صنعتی فرتاب و شرکت ساوین تاب)،«شرکت قالی سلیمان» مستقر در استان اصفهان،«فرش ستاره طلایی ملت» تاسیس شده در استان اصفهان سال ۱۳۷۰، «شرکت فرش شیخ صفی» مستقر در استان اصفهان سال تاسیس ۱۳۷۳،«شرکت نساجی تهران» تاسیس شده در شهرستان نطنز استان اصفهان در سال ۱۳۶۱ (واحد ریسندگی اکریلیک نخ فرش) و ۱۳۷۰ (واحد بافندگی فرش).

به طور کلی،استان اصفهان با حدود ۷۵% ظرفیت تولید فرش ماشینی کشور، رتبه نخست و پس از آن استان های یزد، خراسان رضوی، مرکزی، تهران، آذربایجان غربی، مازندران و … قرار داشتند.

با گذشت زمان، ارتقای تکنولوژی ماشین آلات و تخصصی تر شدن تولید ، به مرور از تعداد کارخانجات در سایر استان ها کاسته شد. در نقطه مقابل؛ با توسعه زیرساخت های مورد نیاز این صنعت، افزایش حجم سرمایه گذاری ها و ورود مدرن ترین ماشین های بافندگی و ریسندگی روز دنیا به منطقه کاشان و آران و بیدگل، رونق صنعت فرش ماشینی این منطقه، روز به روز افزایش یافت تا آنجا که امروزه به یکی از قطب های مهم تولید فرش ماشینی جهان تبدیل شده است.

تاریخچه بافت فرش ماشینی

تاریخچه ماشین آلات بافت فرش ماشینی

از نظر تکنولوژیکی، ماشین های بافندگی نصب شده در انبوه کارخانجات فرش ماشینی دهه ۷۰ شمسی،از نوع ماکویی ساخت داخل و یا ماشین های قدیمی خارجی موجود در ایران بودند.

با توجه به نیاز شدیدبازار آن زمان به ماشین های بافندگی فرش، ماشین سازی از اواخر دهه ۶۰ ه.ش. در داخل کشور آغاز شد. در اواخر دهه ۶۰ هجری شمسی، تعدادی از مهندسین و تکنسین های شرکت صنایع کاشان (فرش راوند) ، شروع به ساخت قطعات و سپس مونتاژ ماشین های بافندگی به شیوه کپی سازی ماشین های واندوپل موجود در آن کارخانجات نمودند.

بدین ترتیب ، اوج ماشین سازی در صنعت فرش ماشینی در دهه ۷۰ شمسی رخ داد. صدها ماشین بافندگی ماکویی ساخت داخل، که عموماً کپی برداری شده از نمونه های خارجی بودند توسط چند شرکت ماشین سازی داخلی ساخته، نصب و راه اندازی شدند.

سطح پایین تکنولوژی این ماشین آلات و مکانیکی بودن اکثر قسمت های ماشین و مکانیزم های آنها سبب شده بود تا امکان کپی برداری از روی قطعات و همچنین مونتاژ ماشین آسان باشد. به همین علت، شرکت های متعدد ماشین سازی داخلی (به ویژه در کاشان) به وجود آمدند و رقابت تنگاتنگی بین آنها شکل گرفت.

اما مشکلات مالی سرمایه، فقدان فرهنگ کار تیمی، فروکش کردن عطش بازار فروش ماشین های بافندگی فرش و رکود حاکم بر بازار فرش ماشینی در اواخر دهه ۷۰ شمسی، باعث شد تا تقریبا تمام شرکت های ماشین ساز به جز دو شرکت «صنیع اصفهان» و «راد کاشان» از گردونه رقابت خارج شوند.

در سال های بعد، با ورود ماشین های بافندگی دست دوم خارجی که ظهور نسل جدیدی از ماشین های بافندگی ارتقا یافته فرش را نوید می داد و همچنین عدم ارتقای سطح تکنولوژی ماشین های ساخت داخل، تمامی شرکت های ماشین ساز داخلی تعطیل شدند.

به عبارتی ، در نیمه دوم دهه ۸۰ هجری شمسی، عملاً ساخت ماشین های بافندگی  فرش در داخل کشور برای همیشه متوقف شد.

در اوایل دهه ۸۰ هجری شمسی، با ورود ماشین های بافندگی راپیری دست دوم از کشورهای خارجی (به ویژه ترکیه) به ایران، موج اول نوسازی ماشین های بافندگی فرش و ارتقای سطح تکنولوژی آنها، آغاز شد.

این ماشین ها،دو تفاوت عمده با ماشین های ماکویی در حال کار داشتند، راپیری شدن سیستم پودگذاری ماشین (حذف ماکو) و الکترونیکی شدن ژاکارد.

علاوه بر این، ماشین های بافندگی وارداتی مزیت های دیگری مانند سرعت و راندمان تولید بالاتر، کاهش فوق العاده سر و صدا و استهلاک ماشین، کفیت بالاتر بافت و … نیز داشتند، که باعث شد تا بسیاری از کارخانجات بزرگ تولید فرش ماشینی، خود را به سرعت ارتقا دهند.

اندکی پس از آن،یعنی در اواسط دهه ۸۰ شمسی، برخی از شرکت های بزرگ تر با خرید و راه اندازی ماشین آلات مدرن بافندگی فرش، فاصله تکنولوژی تولید خود با سایر رقبا را به طور چشمگیری افزایش دادند.

با آغاز ارائه تسهیلات بانکی زود بازده و سایر تسهیلات از منابع بانک های دولتی و خصوصی در سال های میانی دهه ۸۰ شمسی و به بعد، ارتقای تکنولوژی ماشین آلات با سرعت بسیار بالایی رخ داد، که می توان آن را موج دوم بازسازی صنعت فرش ماشینی نام گذاری کرد.

حجم بسیار بالای سرمایه گذاری در بخش های مختلف صنعت فرش ماشینی و صنایع وابسته (رنگرزی، آهار، ریسندگی، بافندگی، چله پیچی، خدمات الکترونیک، طراحی نقشه و …) به ویژه در منطقه کاشان و آران و بیدگل ، به عنوان قطب صنعت فرش ماشینی ایران، تحول چشمگیری در کیفیت و تنوع محصولات تولیدی و صادرات فرش ماشینی ایران به وجود آورد.

این تحولات چنان شتابان صورت گرفت، که معادله اختلاف سطح تکنولوژی کارخانجات فرش ماشینی کاشان و آران و بیدگل با سایر استان ها، برعکس شد. به گونه ای که در حال حاضر، با ورود ماشین های بافندگی ۱۲۰۰ شانه، بالاترین سطح تکنولوژی ماشین آلات فرش ماشینی جهان، در این منطقه مشغول به کار است.

با تلاش صاحبان سختکوش صنعت فرش ماشینی به ویژه در سال های تحریم اقتصادی، صادرات فرش ماشینی ایران در سال ۹۳ به حدود ۳۵۰ میلیون دلار رسید، که نوید بخش امکان تحقق هدف نهایی صنعت فرش ماشینی ایران یعنی صادرات یک میلیارد دلاری در افق ۱۴۰۴ کشور می باشد.

در این مطلب سعی کردیم به اجمال تاریخچه فرش ماشینی را بیان کنیم. اگرچه در روایت تاریخ سعی در بی طرفی و انصاف داشتیم ولی ممکن است سهواً خطایی رخ داده شده باشد. لذا در صورتی که اشتباهی در بیان تاریخ در این متن دیدید خوشحال خواهیم شد از طریق نظرات و یا شماره تماس 5530038-031 آن را با ما در میان بگذارید.

منابع در جمع آوری تاریخچه فرش ماشینی

کتاب فرش ماشینی، تاریخچه،ساختار،مواد اولیه،روش تولید، منصور دیاری بیدگلی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد کاشان، پاییز ۱۳۹۵

کتاب فرش ماشینی: تکمیل و راههای بهینه‌سازی آهارزنی، مهران دادگر، نشر نیکو روش، 1386

کتاب 110 سال پیدایش و گسترش گروه صنعتی بهشهر، اکبر لاجوردیان، نشر لوح فکر، 1397

کتاب جایگاه اجمالی فرش دستباف و ماشینی در صنعت نساجی ایران، علی اشجاران، ریحانه‌سادات سیدی، نشر بید، 1398

کتاب در مورد فرش ماشینی بیشتر بدانیم!، مهدی تقوی، نشر همپا، 1396

کتاب بافت فرش ماشینی، اسماعیل شجری، نشر مرسل، 1380

پست های مرتبط

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *