جغرافیای فرش کاشان

رواج قالی بافی در روستاها و بخش های اطراف کاشان

تحقیقات نشان می دهد که غیر از جوشقان قالی، تا یکصد سال گذشته گستره قالی بافی در دوره جدید بیشتر در خود شهر کاشان بوده ولی به مرور ابتدا به حومه و سپس به روستاهای دورتر انتقال یافته است. منطقه قالی بافی کاشان در دهه ۴۰ و ۵۰ شمسی تا شهرستان های قم و نطنز و گلپایگان،محلات و دلیجان، اردستان و نجف آباد گسترش می یابد. از جمله قالی بافی در منطقه آران و بیدگل حدود ۹۰ سال پیش (توسط میرزا احمد بیگانه)، در ابوزید آباد از سال ۱۳۰۳، در منطقه راوند و فین از سال ۱۳۰۰، در جوشقان استرک از سال ۱۳۱۰ و در روستای رهق از سال ۱۳۱۰ شروع می گردد. سیسیل ادواردز درباره روستاها و مناطق حومه کاشان – که حدود ۵۸ سال پیش (۱۹۴۹ م) در آنها قالی بافی رایج بوده – چنین می گوید:«در شعاع ۳۰ میلی شهر در حدود هشتاد روستا وجود دارد که نوش آباد، ارمک،راوند،فین،طاهرآباد،مشهد (اردهال)، رهق، علی آباد، مشکان،ابوزید آباد و قمصر مهمترین آنها محسوب می شوند. در تمام این روستاها فرش هایی تهیه می شود که از لحاظ مرغوبیت با قالی های شهر کاشان تفاوتی ندارد.علاوه بر روستاهای مذکور، در قصبات آران و نصرآباد نیز قالی های پست تری بافته می شود. در بقیه روستاهایی که به کار قالی بافی اشتغال دارند، تعداد دار،کمتر و نوع فرآورده نیز پست تر است» (ادواردز،۱۳۶۸ ،۳۷۳).

بررسی مؤسسه مطالعات و تحقیقات اجتماعی داشنگاه تهران در سال ۱۳۴۴ جغرافیای فرش بافی کاشان را چنین توضیح می دهد:

منطقه قالی بافی کاشان شامل شهر کاشان و حومه، نطنز و جوشقان است و دامنه آن تا برخی دهستان های گلپایگان، محلات،اردستان و اصفهان گسترش می یابد.

طبق نقشه جغرافیائی، در آن زملن آران و بیدگل و جوشقان و میمه جزء شهرستان کاشان بوده و دلیجان نیز جزء شهرستان محلات.

با توجه به نقشه و جزئیات بافندگی و صرف نظر از دیگر عوامل می توان منطقه وسیع بالا را به دو قسمت کاملاً مجزا تقسیم کرد:۱٫جوشقان قالی،۲٫کاشان و نطنز. در این دو منطقه ، دو نوع قالی کاملاً متفاوت بافته می شود.

در نقشه دیگر مناطق قالیچه باف و قالی باف از هم جدا شده است که بر این اساس،مجموعه روستاهای ابوزیدآباد تا حومه کاشان،نطنز و حومه آن تا بادرود و نیز قمصر جزء مناطق قالیجه بافبه شمار آمده اند.

در شهر کاشان تقریباً ۲۵۰۰ دار قالی وجود دارد که نیمی از آنها متعلق به افراد تک باف و نیمی دیگر- نیز از آنِ برخی کارفرمایان عمده و معروف کاشان است ، که فعالیت خود را بیشتر در شهر متمرکز ساخته اند. قالی بافی بیشتر در محله های پشت مشهد، سرپله، درب اصفهان و سلطان میراحمد متمرکز شده است. ظرافت قالی ها از ۲۸ تا ۸۰ رج در گره تغییر می کند و قالی های بسیار ظریف معمولاًاز کرک و ابریشم بافته می شوند.

در نطنز حدود یک چهارم نقشه ها «حاجی خانمی» و «جوشقانی» است که در شهر کاشان غیرمعمول اند.

در این حوزه [= نطنز] در حدود ۱۰۰۰ دار قالیچه وجود دارد. نیمی از نقشه های نطنز،«ترنج و محراب»، ربع آن «افشان» و ربع دیگر نقشه ها «جوشقانی» و «حاجی خانمی» است . نقشه را از کاشان می خرند. در شهر نطنز سه کارگاه رنگرزی وجود دارد.

بافندگی در حوزه مذکور، در ده سال اخیر تقریباً ۵۰% ازیاد یافته و بیشتر این افزایش مربوط به دو سال اخیر می باشد؛ زیرا بازار قالی رونق داشته و مردم نیز به علت خشکسالی ، بیشتر به قالی بافیروی آورده اند. مزد یک جفت قالیچه تا دو سال پیش ۸۰۰ تومان بود. پس از شروع فعالیت شرکت فرش، مزد اندکی بالا رفته و به ۱۰۰۰ تومان رسیده است. شرکت برای یک جفت قالیچه ۱۱۰۰ تومان مزد می دهد. دیگر نقاط کاشان دستمزد یک ذرع و نیم چهل رجی به طور متوسط ۲۲۰ تومان است؛ در حالی که در نطنز از ۲۰۰ تومان متجاوز نیست.

در روستاها و مناطق کاشان، روی هم رفته در حدود ۱۷ هزار دستگاه در این منطقه مشغول به کارند. در آران و بیدگل جمعاً ۵۵۰۰ دار قالی وجود دارد.بیشتر اهالی این دو محل به خصوص آران،از زن و مرد و کودک به قالی بافی مشغول اند. جمعاً در آران وبیدگل ۶۵۰۰ مرد و پسر بچه در قالی بافی کار می کنند. (جمعیت آران و بیدگل مطابق سرشماری ۱۳۳۵ بالغ بر ۱۶۶۴۵ نفر بوده است).

در آران و بیدگل ۲۵ رنگرز، ۲۷ نقشه کس-که کار آنها بیشتر کپیه کردن نقشه هاست- و در حدود ۳۵ تا ۴۰ نفر چله دوان وجود دارد. جنس خامه ها در این دو محل معمولاً مرغوب نیست و از آنجایی که بالنسبه درشت باف هستند، مخلوطی از انواع خامه ها را به کار می برند. ظرافت قالی های این بخش معمولاً بین ۲۰ تا ۳۰ رج گره است.قالی های ظریف (۳۵ -۴۰ رج). متعلق به شرکت فرش می باشد. که در آران و بیدگل در حدود ۳۶۰ دستگاه قالی بافی دارد.

قریه های نوش آباد و نصرآباد که در مجاورت آران قرار دارند، از لحاظ قالی بافی منطقه مهمی محسوب می شوند،زیرا به تند بافی و خوب بافی مشهورند. در این دو منطقه مجموعاً ۲۳۰۰ دار قالی وجود دارد و تعداد بافندگان مرد نسبتاً زیاد است. بافندگان راوند و طاهرآباد به خوب بافی مشهورند.میزان مزد در این دوره بالاتر از نواحی دیگر است و گاه برای یک زرعِ چهل رجی تا ۳۵۰ تومان هم می رسد.

دامنه نفوذ بازار کاشان تا مشهد اردهال و نراق و دلیجان و محلات و نواحی جلگه عربستان، کنار رودخانه و رباطاات از شهرستان گلپایگان و گرمسیر و علیای اردستان و سمتی از عربستان نجف آباد گسترش می یابد. در این مناطق به استثنای عربستان مجف آباد و قسمت هایی از محلات و اردستان،نقشه های کاشانی مرسوم است و تولید آنها نیز مستقیماً به بازار کاشان حمل می شود. زیرا قالی ها یا از آنِ کارفرمایان کاشانی است، یا سابقه داد و ستد کارفرمایان محلیِ مناطق مذکور با بازار کاشان،این وضع را به وجود آورده است.

جوشقان قالی

بیش تر درباره وضعیت قالی جوشقان در دوره صفویه تا قرن هجدهم – که یک قالی از آن دوره در موزه ویکتوریا و آلبرت لندن موجود است- مطالبی گفته شد. در اواسط قرن نوزدهم میلادی (۱۲۶۰ ق) زلزله ای در جوشقان باعث شد موقتا تولیدات جوشقان متوقف گردد؛ زیرا مردم ان سامان به مناطق دیگر از جمله سلطان آباد مهاجرت می کنند. پس از مدتی اهالی به جوشقان باز می گردند که در این میان، ابراهیم قالی باف که به اراک رفته و در این هنگام به جوشقان بازگشته بود، قالی بافی را از نو شروع می کند. همچنین به گفته سیسیل ادواردز، یکی از بازرگانان کاشان حدود یکصدوپنجاه سال پیش (یک قرن قبل از نقل سیسیل ادواردز در ۱۹۴۸) رواج بافندگیِ دوباره را در جوشقان با نصب دار های گردان خاص قالی های جوشقان،تعمیم می بخشد.(ادواردز،۱۳۶۸ ،۳۵۱).

در سال ۱۹۴۸ در حدود دویست دستگاه بافندگی در این روستا وجود داشته که طرح جوشقانی می بافته اند. البته رونق مجدد قالی جوشقان به سال ها پیش باز می گردد که برحسب سفارس مخصوص،قالی های ریزباف ممتازی را- مانند قالی های اختصاصی تالار برلیان کاخ گلستان و راهروهای آن پس از بنای ان کاخ – در جوشقان بافته اند. (نراقی،۱۳۷۴ ،۳۸۰). ناگفته نماند در این قالی ها گلابتونو ابریشم به کار نفته است.(آذرپاد و حشتمی رضوی،۱۳۷۲ ،۲۶۱ ).این طرح علاوه بر جوشقان، در برخی از روستاهای اطراف آن همچون آذران،ورکان،تجره،پنداس و نیز در میمه و اطراف آن بافته می شود.

تاثیر کاشان در راه یافتن هنر فرش به شهرهای قم و نطنز

شهر نطنز که در دوره قاجاریه ومدتی پس از رضاخان نیز به کاشاان وابسته بود، بعد از اوج هنر فرش در کاشان ، توسط بازرگانانقالی باف کاشانی در دهه ۱۹۲۰ تحت پوشش قرار می گیرد به گونه ای که طبق آمار مندرج در کتاب قالی ایران، تعداد دارقالی در نطنز و حومه آن در سال ۱۳۰۹ (۱۹۳۰ م)به ۲ هزار می رسد.(نراقی،۱۳۴۵، ۲۷۷ و ۲۷۸).شهرقم نیز در سال های ۱۳۱۴ تا ۱۳۱۹تحت پوشش هنر فرش کاشان قرار می گیرد و بازرگانانکاشانی قالی بافی را در آن شهر بنیان می نهند. سیسیل ادواردز در این باره چنین می نگارد:«تاس ال هاب ۱۹۴۰-۱۹۳۵ صنعت قالی بافی در قم معمول نشده بود. نخستین بار بازرگانان کاشانی این حرفه را در این شهر رواج دادند..»(نراقی، ۱۳۴۵ ،۳۷۷). همچنین مؤلف ایرانی کتاب قالی ایران می نویسد :«شهر قم تا سی سال پیش[۳۰ سال قبل از سال تالیف کتاب که در سال ۱۳۴۴ تالیف شده]،صنعت قالی بافی نداشت.در آن زمان برخی از بازرگانان کاشان در آن شهر دستگاه های قالی باقی دایر کردند.بافندگی تنها در خود شهر انجام می گیرد و در حدود هزار دستگاه در کار است»(اعتمادزاده ، ۱۳۵۶ ،۱۴۲)  . از افرادی چون برادران ارسلانی کاشانی و رشتی زاده می توان به عنوان رواج دهندگان فرش کاشان در قم نام برد. همچنین در سال های پس از جنگ جهانی دوم، قالی بافی کاشان به شهرهای دلیجان،محلات و گلپایگان نیز راه یافت و تجار کاشانی قالی بافی را با طرح های کاشان در آنجا رواج دادند.

منبع:

نگاهی به تاریخ درخشان فرش کاشان

تألیف:دکتر امیرحسین چیت سازیان

عضو هیئت علمی داشگاه کاشان

انتشارات سروش

تهران ۱۳۸۸