گبه،نمادی از هنر زیبای زنان عشایر
گبه بافی
بین بافندگان گبه، استفاده از نقشه رایج نیست و هر کدام از بافندگان گبه، نقشهایی ذهنی را که میراث گذشتگان یا ابداعی خودشان است، بر فرآوردههای خود میبافند. زمینهی گبه های تولیدی مناطق مختلف ایران اکثرا دارای رنگهای روشن نظیر سفید، کرم یا شیری است. وجهمشترک تمامی گبههای ایرانی، گونهیی نقش پردازی سنتی است.
گبه چیست؟
گبه یا قالیچه خرسک گونهای فرش از جنس قالی است که معمولاً در قطع قالیچه توسط عشایر و ایلات لر و قشقایی بافته میشود و دارای پرزهای بلند است. در بافت گبه از تعداد پود بیشتری استفاده شده که این کار در نرمی گبه تاثیر فراوان دارد. تعداد پود برخی از گبهها گاهی از سه تا هشت پود در هر رج و بلندی پرزها گاهی تا یک سانتی متر هم میرسد.
گبه تفاوتی چندانی با فرش ندارد
گبه، در ظاهر، هیچ فرقی با سایر بافتههای داری و به ویژه قالی ندارد و به بیان بهتر، نوعی فرش است که به شیوهی بافت قالی و معمولا در قطع قالیچه بافته میشود و تنها تفاوت محسوسش با قالی، پرزهای بلند آن و تعداد پود بیشتری است که نرمی خاصی به گبه میبخشد.
بافت گبه
وسایل و ابزار کار زنان بافنده گبه، از ابزاری که سایر بافندگان به کار میبرند، بیشتر نیست و عمدتا شامل دارهای افقی و دفتین، سیخ پودکشی، قیچی و گاه قلاب است، اما در باطن، حکم پدیدهای منحصر به فرد را دارد و با جرات میتوان گفت اگر میلیونها گبه با هم مورد مقایسه قرار بگیرد، محال است در بین آنها، حتی دو گبه با مشخصات یکسان یافت شود.
زیرا بین بافندگان گبه، استفاده از نقشه مرسوم نیست و هر کدام از بافندگان گبه، نقشهایی ذهنی را که میراث گذشتگان یا ابداعی خودشان است، بر فرآوردههای خود میبافند و حتی در شرایطی که مشتری گبه، طرح خاصی را در اختیارشان میگذارد و درخواست میکند شبیه آن را ببافند، برحسب روحیه و سلیقهشان، نقشها را تغییر میدهند و رنگها را با انتخاب خودشان به کار میبرند. به این ترتیب، در بافت گبه حتی اگر بافندهای شخصا نیز بخواهد از یک محصول خود کپیبرداری کند، موفق به چنین کاری نخواهد شد. زیرا باز احتمال دارد که گبه بافت شده از نظر نقش، رنگ، اندازه یا جای طرح، بلندی و کوتاهی پرز، تعداد پودها و… با گبه اول متفاوت باشد.
تهیه رنگ برای بافت گبه
در بافت گبه که به وسیلهی پشم خو درنگ مخلوط با موی بز انجام میشود، تفکیک رنگ از اهمیت فوقالعاده زیادی برخوردار است. در واقع اولین مرحلهی کار گبهبافی همین امر است که طی آن، گبه بافان و دست اندر کاران ابتدا پشمی را که از دامهای خودشان تامین شده و یا (در صورتی که خانواده فاقد دام باشد) از سایر دامداران، دامپروران و عشایر خریداری کرده، به نسبت نوع رنگی که مصرف دارند آنها را کاملا تفکیک و جدا میکنند.
این پشمها پس از شستشو، توسط زنان و دختران و به وسیلهی دوکهای کوچک و قابل حمل ریسیده و تابیده میشود. گاهی نیز برای تهیه رنگ گبه از موی بزهای عدنی و پاکستانی را که از تنوع رنگ فوقالعاده زیادی برخوردار است با پشم گوسفند مخلوط کرده و به عنوان تار یا جهت دوخت سجافها مورد استفاده قرار میدهند.
زمینهی گبههای تولیدی مناطق مختلف ایران اکثرا دارای رنگهای روشن نظیر سفید، کرم یا شیری است و نقش ها به رنگهای مشکی، قهوهیی، حنایی و… میباشد. گبه با کمک دارهای قالیبافی افقی و به شیوهی فرش بافته میشود و بافندگان گبه برای ایجاد نقوش بر روی محصولات خود در حین بافت گبه از نقشه استفاده نمیکنند و بیشتر به طور ذهنی به این کار میپردازند.
طرح و نقش های گبه
فرش گبه, نقشه گبه, گبه بختیاری
گبه بافی در اكثر مناطق روستایی و عشایری رایج است
بیشتر گبه بافان یک یا چند طرح خاص را در ذهن داشته و در بافت آن دارای مهارت هستند ولی به طور کلی نقش اصلی گبههای ایرانی را یک مربع مستطیل و یک ردیف لوزی در وسط آن تشکیل میدهد که رئوس هر یک از لوزیها، به رئوس لوزیهای دیگر متصل است و در اصطلاح محلی “کم” نامیده میشود.
علاوه بر این، استفاده از نقوش بوته جقه در بافت گبه و گلهای مختلف به طریقهی هندسی نیز جای خاصی در گبههای تولیدی توسط عشایر، روستانشینان و بافندگان شهری مناطق گفته شده دارد.
در مجموع میتوان گفت وجه اشتراک تمامی گبههای ایرانی، گونهای نقش پردازی سنتی است که طی هزاران سال پرورش یافته و نیز اشکال هندسی و نگارههای پرندگان و حیوانات زمینه که ممکن است مرکب باشد از ردیف صور هندسی یا انواع گل (چیزی شبیه نقوش فرشهای ترکمنی) یا مانند دستبافتهای قشقایی راه راه باشد، با یک تا سه ترنج در هر گوشه.
مراكز بافت گبه
گبه بافی در اكثر مناطق روستایی و عشایری مرسوم بوده و مركز اصلی بافت گبه در مركز كشور و جنوب می باشد. از جمله مراكز مهم بافت گبه می توان از دو گنبدان، باشت، آرو در شهرستان گچساران، تل گر، چشمه بلقیس، ده شیخ و چرام در شهرستان كهكیلویه از سراب تا ده علیا و ده سفلی و موردراز علیا و سفلی در شهرستان بویر احمد، برازجان و حوزه های روستایی شول و ده كهنه از استان بوشهر نام برد.
استان فارس از گذشته بسیار دور یكی از مهم ترین و بزرگ ترین مراكز ایل نشینی به شمار می رفت. ایلات قشقایی، خمسه، ممسنی و بختیاری به بافت گبه اشتغال داشتند و بهترین گبه ها كار تركان قشقایی فارس می باشد كه در خارج از كشور از اعتبار خاصی برخوردار است.
انواع نقشه گبه, گبههای قشقایی, مراكز بافت گبه
در گبههای قشقایی از رنگها و نقشهای متفاوتی استفاده می شود
ایل قشقایی از دست بافته های بسیار مشهوری برخوردار می باشد كه مورد تحسین جهانی واقع شده است، گبه های ایل قشقایی تركی بافت می باشند، نقش گبه ها تكرار اشكال شكسته و ساده هندسی می باشد. اكثر گبه های ایلات فارس از شفافیت رنگی خاصی برخوردار است، تار و پودهای گبه های قشقایی تماما از پشم می باشد و پشم های مورد استفاده گبه ها در فارس تهیه می شوند. پشم فارس یكی از مرغوب ترین پشم ها جهت بافت فرش و گبه می باشد.
در گبههای قشقایی برخلاف گبههای سایر نواحی ایران که خودرنگ است، بافنده ی گبه از رنگها و نقشهای مختلفی استفاده میکند. البته گبه هایی با نقش ساده با زمینه ای یکرنگ یا رنگهای محدود نیز بافته میشود. از نقشهای مورد پسند گبه بافان ایل قشقایی نقش شیر است که علاوه بر اهمیت باستانی، این نقش مظهر جوانمردی است و بی ارتباط با وجود شیر در منطقه کامفیروز و دشت ارژن فارس نیست. نقشهای لچک ترنج, ستاره, نقش خشتی, نقش حیوانات مختلف و … نیز در گبه بافی استفاده می شود. گبههای قشقایی تمام پشم هستند و تار آنها نیز پشمی است. اندازه گبه متفاوت است. معمولاً اندازه ۱۰۰×۲۰۰ یا ۲۰۰×۱۱۵ سانتی متر متداولتر است.
سه عدد تصاویر نمونه هائی که به عنوان گبه ارائه شده تصاویر گلیم های ماشینی هستند.