پایتخت فرش ماشینی ایران کجاست؟

پایتخت فرش ماشینی ایران در واقع شهری است که بیشترین تولیدات فرش ماشینی را دارا باشد و بر اساس گفته‌های مدیرکل صنایع و معادن استان اصفهان، این کاشان است که تنها پایتخت فرش ماشینی در ایران است.

اما باید بررسی کرد کاشان چگون تبدیل به شهر فرش ماشینی ایران شد؟

اگر حوصله مطالعه مباحث تاریخی را دارید، شما رو دعوت می کنیم این مقاله کامل در مورد شهر فرش ماشینی ایران را بخوانید.

ورود فرش ماشینی به ایران

اولین زمزمه‌های تولید فرش ماشینی در ایران،در دهه 40 هجری شمسی مطرح شد.

طرح راه اندازی صنعت فرش ماشینی در ایران  به یکی از مناقشه برانگیزترین بحث‌های تاریخ صنعت ایران بدل شد؛ چرا که در آن برهه زمانی، نظرات عموم کارشناسان مبتنی بر این تفکر بود که باید به شدت با ماشینی شدن تولید فرش در ایران، که نتیجه ای جز نابودی هنر-صنعت فرش دستباف کشور نخواهد داشت، مخالفت کرد.

اشتغال تعداد زیادی از نیروی کار در این هنر-صنعت، درآمد صادراتی قابل توجه و شهرت جهانی فرش دستباف ایران، از جمله مواردی بود که سبب شد تا از سرمایه‌گذاری در صنعت فرش ماشینی ایران جلوگیری شود.

این اختلاف نظر تا آنجا شدت یافت که در مکاتبات وزرای اقتصاد و کار با نخست وزیر وقت نیز به آن پرداخته شد و حتی جهت حل اختلاف نظرها، پای دربار نیز به این ماجرا باز شد. نتیجه فشارهای سنگین داخلی و مناقشات اداری، تصویب قانونی در مقطعی از زمان شد که براساس آن در صورت کشف کارخانه فرش ماشینی، کلیه ماشین‌آلات و تجهیزات مربوطه، توقیف، معدوم و متخلف به جریمه نقدی یا حبس محکوم خواهد شد.

همچنین به موجب این قانون، مجازات هایی برای سفارش دهندگان، خریداران و توزیع کنندگان در نظر گرفته شده بود.

بنابراین، به نظر می رسد مهم ترین علت عدم تولید فرش ماشینی در ایران، ممنوعیت تولید صنعتی این کالا به دلیل حمایت از فرش دستباف بوده است،اما پس از گذشت چند سال شرایط به گونه دیگری رقم خورد.

در سال 1351،  شرکت مخمل و ابریشم کاشان با وارد کردن 6 دستگاه ماشین بافندگی به تولید نوعی فرش ماشینی اقدام کرد. این فرش ها از نخ اکریلیک ریسیده شده در سیستم ریسندگی پنبه ای مستقر در خود شرکت،بافته می‌شدند.

همچنین در همان سال گروه صنعتی بهشهر قراردادی برای تولید 10 میلیون متر مربع فرش ماشینی با کشور بلژیک منعقد کرد و موفق به اخذ مجوز تولید این محصول در ایران شد.

در اواخر سال 1352، شرکت صنایع کاشان با استفاده از 18 دستگاه ماشین بافندگی ماکویی واندویل، تولید انبوه فرش ماشینی با نام تجاری «فرش راوند» را آغاز نمود.

فرش های تولیدی این کارخانه،از نوع 350 شانه با تراکم طولی 900 بود که از نخ‌های خاب پشمی ریسیده شده در سیستم نیمه فاستونی بافته می‌شدند.

این فرش، از نظر تعداد گره، مشابه فرش دستباف 28 رج کاشان بود که به طور عمده در آن زمان در کاشان بافته می‌شد و فرشی با تراکم متوسط به حساب می‌آمد.

در بافت اولین نمونه‌های فرش ماشینی تولیدی در ایران، نخ‌های پود پنبه ای به کار می رفت. وجود نخ‌های خاب پشمی و چله و پود پنبه ای سبب می‌شد تا فرش ماشینی تولید شده شباهت بسیاری به فرش های دستباف داشته باشد.

در سال 1354،دو واحد تولیدی فرش ماشینی دیگر راه اندازی شدند. اولی که به نام «فرش پارس» در شهر صنعتی قزوین شروع به فعالیت نمود و دومی به نام «شه بافت» (پس از انقلاب به «فرش گیلان» تغییر نام یافت)، که تقریباًً همزمان با اولی در شهر رشت آغاز به کار نمود.

هر دو واحد تولیدی، ماشین‌های بافندگی دو ماکویی تکسیما را از آلمان شرقی وارد کشور کرده و فرش های ماشینی تکسیما را می بافتند.

طاوس نماد شرکت مخمل و ابریشم کاشان

طی این مدت، شرکت مخمل و ابریشم کاشان به همت ارباب تفضلی نیز تعداد 12 ماشین بافندگی بدون ماکو (راپیری) به کشور وارد کرد.

الیاف پشم مورد استفاده در بافت فرش های ماشینی آن زمان از کشور نیوزیلند وارد ایران می‌شد.

دلیل استفاده از این نوع الیاف پشم، طول و قطر مناسب آن‌ها (150 میلی متر طول متوسط و 33 میکرون قطر متوسط الیاف) بود که بهترین و در عین حال مقرون به صرفه ترین نوع الیاف پشم برای تولید فرش ماشینی در ایران بود.

به طور کلی، این نوع الیاف در سطح جهانی در دسته بندی الیاف پشم، پایین تر از الیاف پشم مرینوس استرالیا و بالاتر از پشم آسیایی (تولیدی داخل ایران) قرار دارد.

پشم مرینوس بسیار ظریف و گران قیمت است و استفاده از آن در بافت فرش ماشینی توجیه اقتصادی ندارد.

الیاف پشم داخلی نیز اگر چه قیمت مناسبی دارد، لیکن از نظر فنی قابل استفاده در بافندگی فرش ماشینی نیست، چون دارای ضخامت و نایکنواختی زیاد و استحکام پایین می باشد.

اگر چه در فرش های ماشینی اولیه بافت ایران، از نخ‌های پود پنبه ای استفاده می‌شد، لیکن بعدها به تقلید از فرش های بافت کشور بلژیک از نخ‌های جوت به عنوان پود فرش ماشینی استفاده شد که تاکنون هم ادامه دارد.

تا قبل از انقلاب اسلامی ایران ، در مجموع 14 واحد تولید فرش ماشینی به نام های «شرکت صنایع کاشان (فرش راوند)، فرش پارس، فرش گیلان، فرش مولن روژ، فرش مازندران، فرش البرز، فرش اصفهان بافت، فرش شیراز، فرش باستان یزد، مخمل و ابریشم کاشان، فرش اکباتان، فرش مشهد، ریسندگی و بافندگی ری و فلورمات اصفهان» در ایران تاسیس شدند.

پس از انقلاب، 8 واحد از این مجموعه جزء صنایع ملی شد و 6 واحد،خصوصی باقی ماند.

به دلیل قیمت مناسب فرش های ماشینی تولید شده در 10 سال اول آغاز فعالیت این صنعت در ایران و اشتیاق داخلی برای خرید این کالا در آن زمان، تمامی تولیدات در داخل به فروش می رفت و هیچ صادراتی در این زمینه وجود نداشت.

عطش بازار مصرف داخل آن چنان زیاد بود که در مقاطعی از تاریخ مانند اواخر دهه 50 و اوایل دهه 60 هجری شمسی، حواله های پیش فروش فرش ماشینی بین عامه مردم به ویژه کسانی که در صدد تهیه جهیزیه بودند و توان خرید فرش دستباف نداشتند، دست به دست و یا خرید و فروش می‌شد.

صنعت فرش ماشینی پس از انقلاب اسلامی در ایران

پس از انقلاب وزارت صنایع با تصور این که از فرش دستباف حمایت می‌کند، اجازه تاسیس واحدهای جدید تولید فرش ماشینی را صادر نکرد و تنها دو واحد یعنی فرش «نخشین کردستان» و «فرش دلیجان» موفق به اخذ مجوز تاسیس و تولید شدند.

پس از پایان جنگ یعنی اواخر دهه 60 هجری شمسی، وزارت صنایع وقت با چرخشی آشکار، سیاست صدور نسبتاً آسان مجوز واحدهای تولید فرش ماشینی را در پی گرفت.

این آغازی بر رشد قارچ گونه شرکت‌های کوچک تولید فرش ماشینی در شهرهایی مانند کاشان، آران و بیدگل، اصفهان، مشهد، یزد، دلیجان و … شد.

سهولت در اعطای مجوز تاسیس، شرایط اقتصادی پس از جنگ، نرخ بالای رشد جمعیت کشور و به تبع آن وجود نیروی انسانی جوان و فعال، تکنولوژی پایین ماشین‌آلات خط تولید و امکان بومی سازی آنها و نهایتاً بازار فروش بسیار عالی فرش ماشینی، جملگی باعث رشد شتابان این کارخانجات نوپا در دهه 70 شمسی شد.

فروش بالای کارخانجات فرش ماشینی در آن بازه زمانی با سودهای کلان و باور نکردنی همراه بود. گواه این مطلب آن که در نیمه اول دهه 70 شمسی نرخ بازدهی سرمایه کل در بسیاری از همین کارخانجات فرش ماشینی کمتر از یکسال (حدود 10 ماه) بود، که تصور چنین نرخی تقریباًً در هیچ صنعتی در ایران و حتی جهان ممکن نبود.

همین جاذبه بالا باعث شد تا تعداد جوازهای تاسیس کارخانه فرش ماشینی صادره در دهه 70 هجری شمسی به بیش از صدها مورد برسد!

در نیمه دوم همین دهه بود که صادرات غیر رسمی و سپس رسمی به کشورهای همسایه از جمله افغانستان، پاکستان و عراق آغاز شد.

عمده فرش های صادراتی به این سه کشور، فرش های ارزان قیمت مناسب بازارهای داخلی آنها مانند فرش های 350 شانه پلی پروپیلن و یا 440 شانه مخلوط اکریلیک و پلی پروپیلن بود.

خانه عباسیان در کاشان

کاشان چگونه شهر فرش ایران شد؟

با افزایش تعداد کارخجات فرش ماشینی در دو شهرستان کاشان و آران و بیدگل که با یکدیگر 6 کیلومتر فاصله دارند، این منطقه به قطب تولید فرش ماشینی ایران و به عبارتی دیگر شهر فرش ماشینی ایران تبدیل شد.

اکثر این کارخانجات، به مرور در سه شهرک صنعتی شامل شهرک های صنعتی راوند و امیرکبیر کاشان و سلیمان صباحی آران و بیدگل مستقر شدند. بعدها تعدادی شهرک صنعتی دیگر مانند هلال در آران و بیدگل ، فتح المبین در کاشان و انصار در نوش آباد به این مجموعه اضافه شدند.

علاوه بر شرکت‌های مستقر در این شهرک ها، تعدادی از کارخانجات فرش ماشینی در اطراف این دو شهرستان و خارج از محدوده شهرک های صنعتی استقرار یافتند.

تعداد کارخانجات فرش ماشینی در منطقه کاشان به حدود 850 واحد تولیدی و در مقطعی از زمان تعداد ماشین‌های بافندگی فرش در حال کار، به 1300 ماشین رسید. البته با ورود ماشین‌آلات جدید و ارتقای سطح تکنولوژی،بسیاری از کارخانجات کوچک قدرت رقابت خود را از دست داده و از گردونه تولید خارج شدند.

در همان سال،  تعداد کارخانجات فرش ماشینی در شهرهای دیگر نیز رو به افزایش بود لیکن شیب بسیار کندتری نسبت به منطقه کاشان و آران و بیدگل داشت.

تفاوت عمده راه اندازی کارخانجات فرش ماشینی در کاشان با استان های دیگر در حجم سرمایه‌گذاری، تعداد ماشین‌های بافندگی هر کارخانه، تکنولوژی ماشین‌آلات و در نتیجه ظرفیت تولید آنها بود.

در منطقه کاشان و آران و بیدگل، اکثر کارخانجات در مقیاس بسیار کوچک و با یک یا دو ماشین بافندگی ماکویی راه اندازی می‌شدند، در حالی که در شهرهایی مانند مشهد، یزد و اصفهان ظرفیت تولید هرکارخانه معادل تولید چند کارخانه در کاشان بود.

نمونه‌ای از شرکت‌های بزرگ مستقر در سراسر کشور به جز منطقه کاشان و آران  و بیدگل، عبارتند از: «گروه فرش مشهد» در استان خراسان رضوی تاسیس شده در سال 1357 (برندهای فرش مشهد، فرش نگین، فرش زمرد، ریسندگی های وابسته و…) ، «گروه ستاره کویر یزد» مستقر در استان یزد، تاسیس شده در سال 1360 (برندهای فرش ستاره کویر یزد، فرش خاطره کویر و ..)، «فرش ساوین» در استان تهران سال تاسیس 1378 (مجموعه های وابسته شامل شرکت نساجی رازی، شرکت تولیدی و صنعتی فرتاب و شرکت ساوین تاب)، «شرکت قالی سلیمان» مستقر در استان اصفهان، «فرش ستاره طلایی ملت» تاسیس شده در استان اصفهان سال 1370، «شرکت فرش شیخ صفی» مستقر در استان اصفهان سال تاسیس 1373، «شرکت نساجی تهران» تاسیس شده در شهرستان نطنز استان اصفهان در سال 1361 (واحد ریسندگی اکریلیک نخ فرش) و 1370 (واحد بافندگی فرش).

به طور کلی استان اصفهان با حدود 75% ظرفیت تولید فرش ماشینی کشور، رتبه نخست و پس از آن استان های یزد، خراسان رضوی، مرکزی، تهران، آذربایجان غربی، مازندران و … قرار داشتند.

با گذشت زمان، ارتقای تکنولوژی ماشین‌آلات و تخصصی‌تر شدن تولید، به مرور از تعداد کارخانجات در سایر استان‌ها کاسته شد.

در نقطه مقابل با توسعه زیرساخت های مورد نیاز این صنعت، افزایش حجم سرمایه‌گذاری‌ها و ورود مدرن‌ترین ماشین‌های بافندگی و ریسندگی روز دنیا به منطقه کاشان و آران و بیدگل، رونق صنعت فرش ماشینی این منطقه، روز به روز افزایش یافت تا آنجا که امروزه کاشان را شهر فرش ماشینی ایران و یکی قطب های مهم تولید فرش ماشینی جهان می‌نامند.

بررسی فنی ماشین آلات فرش‌بافی در ایران

از نظر تکنولوژیکی، ماشین‌های بافندگی نصب شده در انبوه کارخانجات فرش ماشینی دهه 70 شمسی، از نوع ماکویی ساخت داخل و یا ماشین‌های قدیمی خارجی موجود در ایران بودند.

با توجه به نیاز شدیدبازار آن زمان به ماشین‌های بافندگی فرش، ماشین سازی از اواخر دهه 60 ه.ش. در داخل کشور آغاز شد.

در اواخر دهه 60 هجری شمسی،تعدادی از مهندسین و تکنسین های شرکت صنایع کاشان (فرش راوند) ، شروع به ساخت قطعات و سپس مونتاژ ماشین‌های بافندگی به شیوه کپی سازی ماشین‌های واندویل موجود در آن کارخانجات نمودند.

به این ترتیب، اوج ماشین سازی در صنعت فرش ماشینی در دهه 70 شمسی رخ داد.

صدها ماشین بافندگی ماکویی ساخت داخل، که عموماً کپی برداری شده از نمونه‌های خارجی بودند،توسط چند شرکت ماشین سازی داخلی ساخته،نصب و راه اندازی شدند.

سطح پایین تکنولوژی این ماشین‌آلات و مکانیکی بودن اکثر قسمت های ماشین و مکانیزم های آنها سبب شده بود تا امکان کپی برداری از روی قطعات و همچنین مونتاژ ماشین آسان باشد.

به همین علت، شرکت‌های متعدد ماشین سازی داخلی (به ویژه در کاشان) به وجود آمدند و رقابت تنگاتنگی بین آنها شکل گرفت. اما مشکلات مالی سرمایه، فقدان فرهنگ کار تیمی، فروکش کردن عطش بازار فروش ماشین‌های بافندگی فرش و رکود حاکم بر بازار فرش ماشینی در اواخر دهه 70 شمسی، باعث شد تا تقریباً تمام شرکت‌های ماشین ساز به جز دو شرکت «صنیع اصفهان» و «راد کاشان» از گردونه رقابت خارج شوند.

در سال های بعد، با ورود ماشین‌های بافندگی دست دوم خارجی که ظهور نسل جدیدی از ماشین‌های بافندگی ارتقا یافته فرش را نوید می داد و همچنین عدم ارتقای سطح تکنولوژی ماشین‌های ساخت داخل، تمامی شرکت‌های ماشین ساز داخلی تعطیل شدند. به عبارتی ، در نیمه دوم دهه 80 هجری شمسی، عملاً ساخت ماشین‌های بافندگی  فرش در داخل کشور برای همیشه متوقف شد.

در اوایل دهه 80 هجری شمسی، با ورود ماشین‌های بافندگی راپیری دست دوم از کشورهای خارجی (به ویژه ترکیه) به ایران، موج اول نوسازی ماشین‌های بافندگی فرش و ارتقای سطح تکنولوژی آنها، آغاز شد.

این ماشین ها دو تفاوت عمده با ماشین‌های ماکویی در حال کار داشتند؛ راپیری شدن سیستم پودگذاری ماشین (حذف ماکو) و الکترونیکی شدن ژاکارد.

علاوه بر این، ماشین‌های بافندگی وارداتی مزیت های دیگری مانند سرعت و راندمان تولید بالاتر، کاهش فوق العاده سر و صدا و استهلاک ماشین، کیفیت بالاتر بافت و … نیز داشتند، که باعث شد تا بسیاری از کارخانجات بزرگ تولید فرش ماشینی، خود را به سرعت ارتقا دهند.

اندکی پس از آن،یعنی در اواسط دهه 80 شمسی، برخی از شرکت‌های بزرگ تر با خرید و راه اندازی ماشین‌آلات مدرن بافندگی فرش، فاصله تکنولوژی تولید خود با سایر رقبا را به طور چشمگیری افزایش دادند.

با آغاز ارائه تسهیلات بانکی زود بازده و سایر تسهیلات از منابع بانک های دولتی و خصوصی در سال های میانی دهه 80 شمسی و به بعد، ارتقای تکنولوژی ماشین‌آلات با سرعت بسیار بالایی رخ داد، که می‌توان آن را موج دوم بازسازی صنعت فرش ماشینی نام گذاری کرد.

حجم بسیار بالای سرمایه‌گذاری در بخش‌های مختلف صنعت فرش ماشینی و صنایع وابسته (رنگرزی، آهار، ریسندگی، بافندگی، چله پیچی، خدمات الکترونیک، طراحی نقشه و …) به ویژه در منطقه کاشان و آران و بیدگل، به عنوان قطب و شهر فرش ماشینی ایران، تحول چشمگیری در کیفیت و تنوع محصولات تولیدی و صادرات فرش ماشینی ایران به وجود آورد.

دستگاه بافت HCI X2 بافت فرش ماشینی 1500 شانه

این تحولات چنان شتابان صورت گرفت، که معادله اختلاف سطح تکنولوژی کارخانجات شهر فرش ماشینی یعنی کاشان با سایر استان ها، برعکس شد. به گونه ای که در حال حاضر، با ورود ماشین‌های بافندگی فرش ماشینی 1500 شانه، بالاترین سطح تکنولوژی ماشین‌آلات فرش ماشینی جهان، در این منطقه مشغول به کار است.

با تلاش صاحبان سختکوش صنعت فرش ماشینی به ویژه در سال های تحریم اقتصادی، صادرات فرش ماشینی ایران در سال 93 به حدود 350 میلیون دلار رسید، که نوید بخش امکان تحقق هدف نهایی صنعت فرش ماشینی ایران یعنی صادرات یک میلیارد دلاری در افق 1404 کشور می باشد.

aiv tva

در این مقاله سعی کردیم در مورد اینکه چرا کاشان شهر ماشینی ایران است را از بعد تاریخی و فنی بررسی کنیم. امیدواریم این مقاله برای شما مفید باشد.

خوشحال می شویم ما را از نقطه نظرات خود در مورد شهر فرش ماشینی ایران کجاست مطلع کنید.