رنگرزی سنتی فرش

Image result for Traditional carpet dyeing_irancarpet

رنگرزی در ایران سابقه دیرینه ای دارد. پیش از اسلام، بخصوص شواهدی همچون اشارة «گزنفون» مورخ یونانی،به کارگاه فرش بافی شاهان هخامنشی در شهر «سارد» مربوط به ۴۰۰ سال قبل از میلاد و نوشته هایی درباره فرش ارغوانی رنگ، روی قبر کوروش و کهن ترین اثر دارای گره ایران، که تا به حال نخستین نمونه فرش ایران محسوب شده و توسط پروفسور «رودنگر» در مغولستان در ناحیه ای به نام «پازیریک» کشف شده است.

وجود هنر فرش بافی و به تبع آن صنعت رنگرزی را از آغاز تاریخ ایران باستان بصورت هنری ارزنده و تکامل یافته در منطقه قطعی می سازد. در دوره ساسانی رنگرزان از احترام خاصی برخوردار بوده اند.

کشف نمونه هایی از پارچه های دوره ساسانی که شاهکارهایی از ذوق و ظرافت و هنر طراحی و رنگرزی به حساب می آید ناشی از وجود صنایع پیشرفته رنگرزی و نساجی و بی تردید بافت فرش است که اعتبار آن را به اوج می رساند.

روش ساسانیان در بکارگیری رنگها با شیوه بیزانسی تفاوت داشته و تنها رنگهای بکار رفته یکی است ولی رنگهای ساسانی دارای درخشش کمتر و معتدل تر است و هنرمندانه تر تقسیم شده و با در نظر گرفتن نقش انتخاب شده اند. در دوران آل بویه و سپس سلجوقیان به وجود کارگاههای رنگرزی که بصورت صنفی و تولیدی در بسیاری شهرهای ایران نظیر یزد، کاشان و اصفهان اشاره شده است.

در این کارگاهها علاوه بر بافندگان، رنگرزان نیز بطور مستمر حضور داشتند و تجربه و مهارت و ذوق خود را در این رنگرزخانه ها بکار می گرفتند. شهرت ایرانیان در رنگسازی و دریافت ارزش رنگ ها بخصوص در زمینه های مربوط به کتاب سازی و مینیاتور نیز به مرزی رسیده بود که با گسترش مکتب هنری برجسته ای نظیر مکتب هرات، ایرانیان بعنوان استادان رنگ شناخته می شدند.

به طور عمده رنگرزی در کارگاهها به ۲روش انجام می گیرد:

رنگرزی سنتی- رنگرزی صنعتی

ابزار و مواد مورد نياز در رنگرزي سنتي عبارتند از:‏

۱. ظرف (پاتيل) يا حمامي كه عمليات رنگرزي و دندانه كردن در آن صورت مي گيرد و بايد از جنس ضد زنگ و مقاوم در برابر حرارت باشد. معمولاً از ظروف استيل يا مسي استفاده مي شود.‏

۲. ترازو براي توزين

۳. ترمومتر براي اندازه گيري دماي حمام رنگرزي

۴. همزن كه معمولاً از جنس چوب است و براي هم زدن الياف در حمام رنگرزي به كار مي رود.‏

۵. ظروف شيشه اي مدرج مانند بشر و… براي اندازه گيري و برداشتن اسيدها و قلياها.

۶. نمك هاي فلزي چون زاج سفيد، زاج سبز، زاج سياه، دي کرومات سديم، کلريد قلع و …‏ ‏

۷. مواد قليايي مانند سود و آمونياك و ….

۸. اسيدها مانند اسيد تارتاريك، اسيد لاكتيك، اسيد اگزاليك، اسيد استيك، اسيد سيتريك و همچنين ممكن است از اسيدهاي معدني مانند اسيد سولفوريك و اسيد کلريدريک نيز استفاده شود. در گذشته به جاي اسيد لاكتيك از “دوغ” استفاده مي شد.

۹. آب كه به دليل استفاده مداوم در رنگرزي، بايد از شرايط و خواص لازم برخوردار باشد.‏ رنگرزی یک فرآیند شیمیایی است باید تمامی مراقبت های لازم به عمل ايد و درصورت بروزهرگونه مشكلي امکان برگشت فرآیند وجود نداشته و اصلاح کیفیت محصول نیز مستلزم انجام هزینه های گزافی خواهد بود که از توجیه اقتصادی برخوردارنمي باشد.

مراحل رنگرزی سنتی

در این کارگاهها رنگرزی در پاتیل های بزرگ مسی انجام گرفته و حرارت این پاتیل ها به وسیله شغله آتش که به وسیله گاز یا نفت تغذیه می شود تأمین می گردد. پشم ها بصورت ریسیده نشده یا کلاف نخ رنگرزی می شود.

مراحل دندانه و رنگرزی در این پاتیل های بزرگ مسی انجام می گیرید. سپس آبگیری در سانتیروفوژهایی اغلب با ابعاد کوچک انجام می گیرد. به طور عمده اغلب کارها در این کارگاهها دستی بوده و زیر نظر استادکار انجام می گیرد.

 

Related image_irancarpet

رنگرزی سنتی, کارگاه رنگرزی

رنگرزی صنعتی

مراحل رنگرزی صنعتی

در کارگاههای بزرگ همه چیز کاملاً مکانیزه بوده و کارها به صورت ماشینی و با دستگاههای مختلف انجام می شود و به جای پاتیل های مسی از دیگ های بخار که همان نقش را ایفا می کند استفاه می شود پشم معمولاً به صورت نخ رنگرزی می شود.

ابتدا نخ ها را شل پیچی می کنند دستگاه «اشلاپ فورس» نخها را به صورت شل دور بوبین های سوراخ دار مخصوص رنگرزی می پیچد این سوراخها برای نفوذ رنگ به داخل نخها میباشد قطر بوبین با پشم که دور آن پیچیده می شود به ۵/۱۷ سانتیمتر می رسد.

سپس بوبین ها را درون محفظه بوبین می چینند و این کار به صورتی انجام میگیرد که بوبین ها به هم نچسبند این محفظه ها بردو نوع اند.

الف) محفظه بوبین کوچک با ظرفیت ۳۳۰ بوبین که به طور کل kg 250 وزن دارد.

ب) محفظه بوبین بزرگ با ظرفیت ۶۶۰ بوبین که به طور کل ۴۵۰ الی kg 500 بسته به بزرگی و کوچکی بوبین ها وزن دارد.

در این مرحله بوبین ها آماده رنگرزی هستند. آنها را وارد محفظه رنگرزی که همان دیگ بخار است می کنند البته شایان ذکر است که قبل از این مرحله باید پشم ها شسته شده باشند تا چربی آنها گرفته شود زیرا چربی موجود در روی الیاف باعث عدم نفوذ رنگ به طور مناسب و یکنواخت بر روی الیاف می گردد.

شستشوی الیاف توسط دترجنت صنعتی که همان صابون صنعتی است صورت میگیرد.نمونه ای از این صابون ها «نئونیل ۹۱۰» می باشد. عمل رنگرزی باید بعد از شستشو انجام گیرد. که بسته به نوع رنگ مورد مصرف، مواد مصرفی متفاوت اند.

تانکهای جانبی جهت تزریق آب برای رنگرزی و شستشو به مخازن اصلی رنگرزی تعبیه شده اند و عمل تزریق را در حین رنگرزی به مخزن اصلی انجام می دهند. تانکهای کوچک هم جهت تزریق رنگ و دندانه در پشت مخازن اصلی قرار دارند.

دمای رنگرزی پشم ۴۵ الی ۵۰ درجه است که در این دما رنگ به مخزن اصلی تزریق می گردد. و در این هنگام حرارت راتا ۱۰۰ درجه سانتیگراد می رسانند البته دمای بیشتر از این موجب نمدی شدن پشمها میگردد. رنگرزی ۴۵ الی ۶۰ دقیقه ادامه می یابد بعد با تزریق آب سرد به مخزن اصلی شروع به سرد کردن حمام می کنند. تا دما به ۷۵ درجه برسد و پشم دیگر رنگ را پس ندهد.

در این جا تزریق آب سرد به لوله هایی انجام میگیرد که در اطراف مخزن بین دو جداره دیواره مخزن قراردارند. سپس آب مخزن را تخلیه میکنند سپس پشمها را با آب سرد یک ربع شستشو می دهند و برای ثبات شستشویی پشم آمونیاک به کار می برند.

در مرحله بعد برای خنثی کردن آمونیاک از اسید استیک استفاده میکنند. آمونیاک محیط حمام را بازی می کند و اسید باعث خنثی شدن محیط می گردد. در این مرحله حمام را تخلیه می کنند.

آخرین مرحله شستشو با آب معمولی است که برای پاک کردن اسیدی که روی پشم مانده، انجام می گیرد. بعد بوبین ها به دستگاه سانتریفوژ و سپس به دستگاه خشک کن منتقل می شوند. عمل آبگیری یک ساعت و عملیات خشک کردن حدود سه تا چهار ساعت بطول می انجامد.

در این مرحله بوبین ها را سفت پیچی می کنند و نخها آماده ارائه به بازار می شوند پشم دراینجا به مدت ۳۰ دقیقه در دستگاه بخار حرارت می بیند تا پیچ آن از بین برود و به اصطلاح حالت ملخی پیدا نکند.

 

Related image_irancarpet

 

عوامل موثر بر رنگرزی شیمیایی

۱٫ نوع کالا و ویژگی های آن: بخش قابل توجهی از رنگرزی مواد اولیه قالیبافی به شیوه رنگرزی تمایلی انجام مي گيرد در نتیجه هر یک از الیاف نساجی به گروه خاصی از مواد رنگزا تمایل ذاتی (آفینیته) دارند رنگرز با توجه به نوع کالا رنگزای مورد نظر خود را انتخاب می کند.

علاوه بر نوع کالا، کاربرد کالا در آینده نیز تعیین کننده مواد رنگزای مصرفی در رنگرزی می باشد به عنوان مثال در مورد رنگرزی مواد اولیه قالیبافی باید از رنگزاهایی استفاده شود که از حداکثر ثبات شستشویی ،سایشی و نوری برخوردار باشند ولی در مورد رنگرزی الیاف مورد استفاده در بافت یک پارچه پرده ای ممکن است ثبات نوری رنگ بیشتری مد نظر قرار گیرد.

گروه های مختلفی از مواد رنگزا منجمله مواد رنگرزی اسیدی، کرومی، متال و … تمایل ذاتی نسبتاً خوبی به پشم دارند. علاوه برنوع کالا ویژگی های مختلف آن منجمله ظرافت و تمیزی و رنگ و یکنواختی و … بر کیفیت رنگرزی موثر است.

۲٫ نوع ماده رنگزا: یکی دیگر از عوامل موثر بر رنگرزی نوع مواد رنگزای مصرفی در فرآیند رنگرزی است. شرکتهای مختلف سازنده مواد رنگزای بسیار متنوعی می باشند که چنانچه رنگرز از ویژگی های آنان شناخت کافی نداشته باشد نمی تواند در انتخاب ماده رنگزای مورد نظر خود و روش رنگرزی بهترین گزینه را انتخاب کند.

۳٫ حمام رنگرزی: بالاخص در مورد رنگرزی با مواد رنگزای شیمیایی انتخاب حمام رنگرزی از اهمیت بسیار خاصی برخوردار است. حمام رنگرزی می بایست منطبق با ویژگی های کالا و مواد رنگزای انتخابی باشد از آنجا که عمدتاً رنگرزی مواد اولیه قالیبافی درپاتیل سنتی انجام می گیرد، بر استفاده از جنس استیل، دوار بودن و متناسب بودن آن با حجم کالا تاکید می گردد.

البته با عنایت به تکنولوژی معاصر امروزه دستگاه های رنگرزی ساخته شده که علاوه بر گردش کالا ومحلول دارای امکانات جانبی بسیار خوبی است.

۴٫ آب: مهمترین شرط تحقق شفافیت رنگ مواد اولیه رگرزی شده استفاده از آب مناسب در رنگرزی می باشد. متاسفانه در حال حاضر در بسیاری از کارگاه های رنگرزی از آبهای سخت برای رنگرزی استفاده می شود.

وجود املاح کلسیم و منیزیم در این آبها باعث کدر شدن رنگ الیاف می گردد استفاده از سختی گیر آب از حداقل نیازهای کارگاه رنگرزی محسوب می گردد. لازم به ذکر است آب یکی از ابزارهای کنترل رنگرزی است.

۵٫ حرارت: هر یک از انواع مواد رنگزای شیمیایی جهت افزایش سرعت رنگرزی و انجام آن در حداقل زمان ممکن نیاز به حرارت دارند. حرارت نیز علاوه بر نقش موثری که در سرعت رنگرزی دارد یکی از ابزارهای کنترل رنگرزی است و لازم است رنگرز جهت مطلوبیت کار حداکثر بهره وری را از این ابزار بنماید.

متاسفانه یکی از عیوب استفاده از پاتیل سنتی این است که حرارت در قسمتهای مختلف حمام یکسان نمی باشد.

۶٫ مواد کمکی: در بسیاری از حمام های رنگرزی علاوه بر ماده رنگزا و کالا نیاز به مواد تعاونی یا کمکی می باشد این مواد به دلایل مختلفی کاربرد دارند برخی از آنان به لحاظ نرم نمودن آب به کار می روند (سختی گیر آب)، بعضی دیگر تر کننده هستند و باعث رطوبت پذیری الیاف می شوند.

تعدادی از مواد کمکی نیز به یکنواختی رنگ کمک می کنند و بالاخره برخی از آنها باعث افزایش سرعت رنگرزی و رمق کشی بیشتر می شوند و در تعدادی از حمام های رنگ نیز مجبوریم از مواد احیا کننده و اکسید کننده و … استفاده کنیم.

صرفنظر از همه ی عوامل فوق مهارت و هنر نمایی رنگرز نقش بسیار مهم در کیفیت رنگرزی دارد. رنگرز می بایست شناخت کافی از خصوصیات شیمیایی و فیزیکی کالا، ماده ی رنگزا ،حمام رنگ داشته و هر آنچه در فرآیند رنگرزی اتفاق می افتد را مشاهده وآن را تجزیه و تحلیل نماید.