بته و فرش

بته در طرح فرش استفاده می‌شود و همراه با خطوط اسلیمی برای ارتباط دادن بته‌ها به همدیگر به ویژه در بته جقه کاربرد دارد. اندازه و شکل و سطح بته و بزرگی و کوچکی نقش آن در قالی‌های نواحی گوناگون متفاوت است و خطوط تزیینی فرعی که در آن به کار برده شده نام‌های مختلف به طرحهای آن داده است است.

آرایه بته

در این باره نظرات گوناگونی است بعضی کارشناسان این نقش را در ایران به شعله نمادی از آتشکده زرتشتیان یا میوه کاج نخ بادام صنوبر یا پرنده مهر تشبیه کرده‌اند و بعضی آنرا به شیارهای رودخانه جومنا در دره کشمیر و میوه انبه و یاسوگی به معنی طوطی ماده در هند تشبیه می‌کنند. این موضوع می‌تواند نشان دهنده احترام و اعتقادی باشد که در باورهای عام در کشور وجود دارد.نظریه دیگر این است که در نقش بته، یک تغییر شکل خیالی از نقش دیگری را می‌بینیم که هنوز هم ما آن را در اکثر موارد روی قالی‌های قدیمی ملاحظه می‌کنیم. این نقش، نقش دیگری تحت عنوان سرو سپنتا مینیو می‌باشد و طبق سنن موجود نماد فنا ناپذیری است.

گروهی باور دارند که این سرو مربوط به نور ایزد اهورا مزدا و حتی مربوط به شخص زرتشت است. براساس حکایت دیگری، ما مواجه با سروی از بهشت هستیم که توسط زرتشت در کاشمر کاشته شد و بعدها بلندترین سرو جهان گردید. نقش بته هم به شکل گردان هم به شکل هندسی آن، همیشه در تولیدات صنایع دستی ایران از جمله فرش کاربرد فراوان داشته است. ریشه و قدمت بته با بعضی از تولیدات دیگر از جمله چرم، همزمان با پیدا شدن قالی پازیریک در مرز مغولستان و سیبری است. در این این گور سکایی، قمقمه ایی وجود داشته که قسمتی از آن چرمی بوده و روی چرم، نقش بته دیده شده است. تحول و تبدیل سرو به صورت آرایه بته‌ایی فرایندی پر پیچ و خم است که دست کم قابل تفکیک به مراحل متمایز در هنرهای قبل از اسلام و بعداز اسلام می‌باشد. وجه تمایز مرحله یکم در منزلت خاص سرو است. بته نقش تجریدی است که مانند سروی سر خم کرده است درخت سرو در ایران باستان مقدس شمرده می‌شده است.

اگر این مطلب با بته در نظر گرفته شود، نمونه‌های از این سروها در نقشهایی که از سنگ‌تراشی‌های تخت‌جمشید باقی مانده است دیده می‌شود. در اینجا درخت سرو در شکل طبیعی خود در هنر ظاهر می‌شود و حالت زیور و نگاه تزیینی ندارد و تنها تفاوت بارز آن با سرو واقعی در شیوه نگارگری مقطعی است که برش عمودی درخت سرو را با شاخه‌های افقی مجسم می‌سازد. در هنر پارتی و ساسانی سرو دیگر یگانه درخت مقدس نیست و رفته رفته جای خود رابه درختان دیگر می‌دهد. آغاز دومین مرحله دگرگونی سرو همزمان با نفوذ تمدن اسلامی و به تبع آن جدا شدن سرو از ریشه باستانی است. پس از اسلام سرو به آرایه زینتی مبدل می‌شود و همچنان که از ماهیت و بار مذهبی خود تن رها می‌کند از غالب اصلی و طبیعی خود نیز به تدریج بیرون می‌آید.

قدیمی‌ترین نمونه سرو منقوش نیز بر کاسه لعابداری نقش بسته که از سده سوم یا چهارم باقی‌مانده است. نمونه دیگری از سرو خمیده از باد، از سده پنجم هجری است که بر آبخوری آبگینه دو شاخ منقوش است. مسلماً این طریق نباید نخستین نمونه سرو خمیده تلقی شود چون دو شاخ شدن تارک سرو شیوه تزیینی تکامل یافته‌ای است که از پی مرحله‌ای می‌آید که سر سرو خمیده شده، در یک خط منحنی ساده خم شده باشد. مرحله سوم از سده شش به بعد آرایه‌های سرو و بته و سرو منقوش، از صورتهای ساده نخستین، بیرون می آیدو بته جقه، شکل شیوع یافته کامل و نهایی خود را می‌یابد و ریزه کاریهای نگارگری، پیکره سرو را چنان می‌آراید که تشخیص سرو بودن نقشمایه دشوار است و از آن قالب مخروطی شکل، چیزی به سرو نمی‌ماند.

بته در قرن پنجم هجری بر روی تولیدات دیگر، از جمله ظروف برنزی دیده شده است نقش بته روی این ظروف، بیشتر مربوط به شهرهای خراسان، ری و کاشان می‌باشد. نهایتاً می‌توان این گونه اظهار کرد که آرایه بته دارای یک اصل است که همان درخت سرو می‌باشد ولی نسبت به ذوق و سلیقه هنرمند و فرهنگ هر منطقه و فرهنگ تاریخی ایران به شکل‌های مختلف در آمده و دارای خطوط و تزیینات متفاوت می‌باشد.