تراکم گره

یکی از مشخصات فیزیکی بسیار مهم هر فرش،که هنگام خرید فرش توسط مشتری نیز عامل تعیین کننده می باشد،«تراکم گره»[۱] فرشاست. تراکم گره فرش عبارت است از تعداد گره یک فرش در واحد سطح (یک متر مربع،یک دسی متر مربع یا یک اینچ مربع).برای تعیین آسان میزان آن،می توان تعداد گره های پشت فرش در یک متر مربع (یا هر واحد سطح) را شمارش و سپس به عنوان تراکم گره فرش بیان نمود. به طور مثال تراکم گره یک فرش کم تراکم، معادل ۲۵۰۰۰۰ گره بر متر مربع است که به لاتین به صورت زیر نوشته می شود:

نحوه قرارگیری هر گره در بافت فرش های «خاب بریده» معمولاً به شکل حرف لاتین V می باشد. پس می توان نتیجه گرفت که هر گره در پشت فرش معادل دو نخ خاب عمودی در روی سطح قابل رویت این گونه از فرش می باشد. بنابراین،می توان به جای شمارش تعداد گره های پشت فرش،تعداد نخ های خاب روی فرش در متر مربع را شمارش نمود و سپس با نصف کردن این عدد عدد حاصل را به عنوان تراکم گره فرش بیان نمود.

بدیهی است در فرش های «خاب حلقه»چنین پیچیدگی وجود ندارد و به طور طبیعی هر گره پشت فرش معادل یک حلقه در روی سطح فرش می باشد. پس تعداد حلقه های روی فرش در متر مربع،معادل تراکم گره فرش خواهد بود.

نکته مهمی که باید در این جا به آن اشاره کرد،ارتباط بین تراکم گره فرش و سایر تراکم هایی است که در مورد یک فرش ماشینی، رایج بوده و در صنعت و یا بازار خریدو فروش آن به کار می ود. بنابراین ، در ادامه ابتدا به تعریف و توضبح سایر اصطلاحات مربوط به تراکم در فرش های ماشینی پرداخته و سپس ارتباط بین آنها بیان می شود.

تراکم تاری فرش

«تراکم تاری»[۲] فرش یا «تراکم عرضی »تعیین کننده تعداد نخ های تار (چله) در یک متر هرض بافت است، از آنجایی که نخ های تار جهت ورود به منطقه بافت ماشین، الزاماً از فاصله بین دندانه های شانه ماشین بافندگی فرش ماشینی عبور می کنند،تراکم تاری تابعی از تعداد دندانه های شانه ماشین بافندگی می باشد که در بخش بعدی بیشتر به آن پرداخته خواهد شد. تراکم تاری،پارامتر کاربردی نیست و در مباحث فنی و همچنین به هنگام خرید و فروش فرش، چندان به کار نمی رود.

تراکم پودی فرش

«تراکم پودی»[۳]، همان «تراکم طولی فرش» (تراکم نخ های پود در راستای طول فرش) و یا تراکم پودی برزنت فرش است و به تعداد نخ های پود در یک متر (و گاه یک اینچ) طول فرش گفته می شود. بدیهی است برای داشتن تراکم گره بالاتر در فرش، نیاز به تراکم پودی بالاتر خواهد بود. هرچه تراکم پودی فرش بیشتر باشد، فرش اصطلاحاً «سفت تر» خواهد شد و مشکل جمع شدن،تاخوردن وچروک شدن فرش وجود نخواهد داشت.در فرش های ماشینی که تراکم پودی پایینی دارند (به طور مثال فرش های ۳۵۰ شانه با ارتفاع خاب کم)،فرش هنگام استفاده به احتی پچروک شده یا موقع شستشو تغییر ابعادی داده و حتی آبرفتگی های بالاتر در آن به وجود می آید.بنابراین،می توان گفت تراکم پودی نقش بسیار تعیین کننده ای در ثبات ابعادی فرش هنگام استفاده و شستشو دارد.در کشورهایی مانند ایران که فرش صرفاً یک کالای تزئینی و دکوری نبوده، به عنوان کالایی بادوام با انتظار طول عمر بالای ۱۰ سال می باشد،فرش های با تراکم پودی بالاتر به فرش های کم تراکم ترجیح داده می شوند.

لازم به ذکر است که بین تراکم پودی و تراکم خاب فرش، نسبت هایی برقرار است که در بخش های بعدی به آن اشاره می شود.

تراکم عرضی فرش (شانه)

در واقع، تراکم عرضی یا شانه،پارامتری برای بیان تعداد نخ های خاب در یک متر عرض فرش می باشد. برای بیان تراکم عرضی فرش،تعداد دندانه های شانه در یک متر طول شانه ماشی بافندگی را بیان می کنند. تراکم عرضی فرش را با «شانه»[۴] بیان می کنند.به طور مثال، فرشی که در ماشین بافندگی ۵۰۰ شانه (با ۵۰۰ دندانه در یک متر شانه) بافته می شود، به فرش تراکم ۵۰۰ شانه معروف است و به این معنی است که در یک متر عرض فرش بافته شده،۵۰۰ نخ خاب وجود دارد.

لازم به ذکر است که تعداد نخ های خاب هر فرش،بسیار بیشتر از تعداد دندانه های ماشین بافندگی است.بنابراین،از فضای بین دو دندانه متوالی شانه،بین ۵ تا ۱۰ نخ خاب عبور می کند اما به هنگام بافت، در هر رج از فرش، تنها یکی از نخ های خاب از بین چندین نخ خاب یک دندانه شانه انتخاب و بافته می شود. به همین دلیل است که تراکم عرضی هر فرش با نمره شانه ماشین بافندگی،یکی است. واضح است که تعیین نمره شانه ماشین بافندگی یا تراکم شانه فرش بافته شده، به آسانی و با شمارش تعداد نخ های خاب در یک متر عرض آن،به راحتی امکان پذیر است.

از طرف دیگر،با کمی بررسی می توان پی برد که تعداد چله های مصرفی در یک متر عرض فرش، بسیار بیشتر از تعداد دندانه های شانه ماشین بافندگی در یک متر شانه است. بنابراین،از فاصله بین هر دو دندانه شانه،۲ ، ۳ و یا ۴ نخ چله عبور داده می شود. پس می توان نتیجه گرفت که تراکم تاری فرش مضربی از نمره شانه یا تراکم شانه فرش می باشد. به طور مثال برای فرش ۵۰۰ شانه ای که در هر دندانه شانه،۳ نخ چله عبور داده می شود، تراکم شانه فرش،۵۰۰ و تراکم تاری ۱۵۰۰ در متر می باشد. بدیهی است هر چه نمره شانه ماشین بالاتر باشد، مثلاً از ۲۸۰ ،۳۵۰ ،۴۴۰ و ۵۰۰ شانه به سمت ۷۰۰ ، ۱۰۰۰ و ۱۲۰۰ شانه،تعداد چله ها در یک متر عرض فرش بیشتر و یا تراکم تاری بالاتر خواهد بود. به طور طبیعی ، برای داشتن فرش های متراکم تر و ظریف تر (تا حدّ دستباف گونه)،نیاز به تراکم تاری بسیار بالا خواهد بود.

لازم به یادآوری است که افزایش تراکم شانه و تراکم تاری فرش، مشکلاتی را به هنگام ساخت ماشین ، انجام تعمیرات،نگهداری و نیز به هنگام بافت فرش پدید می آورد. متراکم شدن بیش از حدّ دندانه های شانه،سخت تر شدن ساخت و تعمیر دندانه های شانه، تراکم بالاتر میل میلک های چله و خاب و احتمال درگیری بیشتر آنها با یکدیگر، سایش بیشتر نخ های چله در تماس با دندانه های متراکم شانه و احتمالاً در تماس با یکدیگر به هنگام حرکت رفت و برگشتی دفتین، طولاتی تر شدن توقف ماشین به هنگام تعویض اسنو چله (به دلیل زمان طولانی تر سربند چله ها)، سخت تر شدن کار کارگران بافنده دریافتن نخ چله یا خاب پاره شده در میان انبوهی از نخ ها و گره زدن آنها،تنها نمونه هایی از مشکلات ناشی از افزایش تراکم شانه یا تراکم تاری فرش در دستگاه بافندگی فرش ماشینی و در نتیجه افزایش قیمت تمام شده فرش می باشد.

تراکم خاب فرش

تعداد ردیف های نخ خاب در واحد طول (متر یا اینچ) فرش را ،«تراکم طولی خاب» یا مختصراً «تراکم خاب» فرش می گویند. برای اندازه گیری تراکم خاب،کافی است تعداد ردیف های نخ خاب در یک متر از طول فرش شمارش شود. با توجه به ثابت بودن تراکم در طول یک فرش،برای سهولت و سرعت بالاتر می توان تعداد ردیف های نخ خاب در ۱۰ سانتی متر از طول فرش را شمرد و سپس در عدد ۱۰ ضرب کرد.

با توجه به تعاریف تراکم خاب ، تراکم پودی و نوع بافت زمینه فرش (که در فصل چهارم توضیح داده می شود)می توان به راحتی ارتباط بین تراکم خاب و تراکم پودی را در فرش های ماشینی یافت. در فرش های تک پودی، به ازای هر پود فرش، یک ردیف نخ خاب در پشت فرش و دو ردیف نخ خاب در روی فرش دیده می شود. پس در این نوع فرش ها،تراکم خاب برابر تراکم پودی فرش است. در فرش های دو پودی، به ازای هر دو پود ، یک نخ خاب در روی فرش مشاهده می شود. در نتیجه، تراکم خاب نصف تراکم پودی است. در فرش های سه پودی، به ازای هر سه پودی که در فرش قرار داده می شود،یک نخ خاب در روی فرش دیده می شود. بنابراین ، تراکم خاب معادل یک سوم تراکم پودی فرش (یا بر عکس، تراکم پودی سه برابر فرش) است.

تراکم فنی و تجاری

اگر چه تعاریف متعددی از انواع تراکم در فرش ماشینی ذکر شد، لیکن تمامی آن ها در عمل مورد استفاده قرار نمی گیرد. در واقع،از بین تراکم های یاد شده ، تراکم شانه و تراکم خاب، مهم ترین و کاربردی ترین تراکم هایی هستند که در صنعت و بازار فرش ماشینی به کار می روند. به عبارت دیگر،عملاً تراکم یک فرش ماشینی از نظر فنی و تجاری،به صورت ترکیبی از این دو تراکم بیان می شود. به طور مثلاً ، وقتی یک نمونه فرش به صورت «۵۰۰ شانه تراکم ۱۰۰۰» بیان می شود، منظور آن است که تراکم نخ های خاب در عرض این فرش (اعداد نخ های خاب در یک متر عرض فرش)، ۵۰۰ و تراکم نخ های خاب در طول فرش (تعداد نخ های خاب در یک متر طول فرش) ۱۰۰۰ می باشد. بدیهی است با دانستن مقادیر این دو تراکم، می توان تراکم گره بر متر مربع فرش را از ضرب کرد این دو عدد در یکدیگر به دست آورد.

[۱] Pile Density

[۲] Warp Density

[۳] Weft Density

[۴] Reed.

منبع :

کتاب فرش ماشینی

تاریخچه،ساختار،مواد اولیه،روش تولید

نویسنده : دکتر منصور دیاری بیدگلی

دانشگاه آزاد اسلامی واحد کاشان

پاییز ۱۳۹۵